آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

در روایات اسلامی با تعبیرات گوناگون از آرزوهای دراز چنين نکوهش شده است: بدترین مردم کسی است که آرزوهایش از همه طولانی تر باشد و عملش از همه بدتر؛ برترین بی نیازی ترک آرزوهاست؛ آرزوهای دراز چشم بصیرت انسان را کور می کند؛ و ... از مجموع احادیثی که درباره آرزوهای دراز آمده است به خوبی گستردگی خطرات و عواقب شوم این رذیله اخلاقی مشخص می شود و ثابت می کند که آرزوهای دراز از بزرگترین دشمنان سعادت انسان و مانع قرب او در پیشگاه خداست.

از آنجا كه آرزوهاى دراز تأثير بسيار مخرّبى بر زندگى معنوى و اخلاقى و حتّى مادّى انسانها دارد، در روايات اسلامى با تعبيرات گوناگون از آن نكوهش شده و با عبارات پرمعنايى به علل منطقى آن نيز اشاره شده است، به عنوان نمونه به روايات زير مى‏ توان اشاره كرد:
1. در حديثى از پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله) مى‏ خوانيم: «ارْبَعَةٌ مِنَ الشَّقَاءِ جُمُودُ الْعَيْنِ وَ قَسَاوَةُ الْقَلْبِ وَ طُولُ الْامَلِ وَ الْحِرْصِ عَلَى الدُّنْيَا»(1)؛ (چهار چيز است كه نشانه شقاوت و بدبختى انسان است: خشك بودن چشم ها [به گونه‏ اى كه هرگز از خوف خدا اشكى نريزد] و سنگدلى و آرزوهاى دراز و حرص بر دنيا).
2. در حديث ديگرى از اميرمؤمنان علي(عليه السلام) مى‏ خوانيم: «مَنْ اَطَالَ اَمَلَهُ سَاءَ عَمَلُهُ»(2)؛ (كسى كه آرزوى طولانى داشته باشد، عملش بد خواهد شد!). همين معنى به صورت گوياترى در حديث ديگرى از آن حضرت(علیه السلام) آمده است كه فرمود: «اَطْوَلُ النَّاسِ اَمَلاً اَسْوَءُهُمْ عَمَلاً!»(3)؛ (آن كسى كه آرزوهايش از همه طولانى‏ تر باشد، عملش از همه زشت‏ تر و بدتر است!).
3. در «نهج البلاغه» خطبه 147 نيز تعبير گويايى در اين زمينه ديده مى‏ شود، فرمود: «اِنَّمَا هَلَكَ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ بِطُولِ آمَالِهِمْ وَ تَغَيُّبِ آجَالِهِمْ حَتَّى نَزَلَ بِهِمُ الْمَوْعُودُ الَّذِى تُرَدُّ عَنْهُ الْمَعْذِرَةُ وَ تَرْفَعُ عَنْهُ التَّوْبَةُ»؛ (اقوامى كه پيش از شما بودند و گرفتار عذاب شدند، فقط به خاطر آرزوهاى طولانى و فراموش كردن اَجَل و سرآمد زندگيشان بود تا آنكه عذاب موعود فرا رسيد، همان عذابى كه با فرا رسيدنش معذرت‏ خواهى رد مى‏ شود و درهاى توبه بسته خواهد شد!).
4. در حديث ديگرى از فاطمه بنت الحسين(سلام الله عليها) از پدرش امام حسين(عليه السلام) از جدّش رسول خدا(صلى الله عليه و آله) چنين آمده است: «اِنَّ صَلَاحَ اَوَّلِ هَذِهِ الْاُمَّةِ بِالزُّهْدِ وَ الْيَقِينِ وَ هَلَاكَ آخِرِهَا بِالشُّحِّ [بِالشَّكِّ] وَ الْاَمَلِ!»(4)؛ (دو عامل سبب اصلاح [و پيروزى] آغاز اين امّت شد كه يكى زهد [و ترك وابستگى به دنيا] بود و ديگرى ايمان و يقين محكم، و آنچه باعث هلاكت [و شكست] آخر اين امّت مى‏ شود بُخل [شكّ] و آرزوهاى دراز است). بديهى است ايمان و يقين محكم، به اضافه بى اعتنايى به زرق و برق دنيا، سبب شد كه مسلمانانِ نخستين به هنگام ورود در ميدان جهاد از هيچ چيز پروا نكنند، جز خدا را در نظر نگيرند و جز براى خدا شمشير نزنند و هرگز پشت به دشمن ننمايند و اين عامل مهمّ پيروزى آنان بود؛ ولى هنگامى كه آرزوهاى دراز و دلبستگى‏ ها و دلدادگى‏ ها نسبت به ظواهر دنيا جاى «زهد» را گرفت و شك و ترديد به جاى يقين نشست، عقب‏گردها و شك‏ ها شروع شد و امروز هم براى تجديد عظمت نخستين، راهى جز احياى دو اصل نخست نيست.
5. در حديث ديگرى از امام اميرمؤمنان(علیه السلام) مى ‏خوانيم: «اَلْاَمَلُ سُلْطَانُ الشَّيَاطِينِ عَلَى قُلُوبِ الْغَافِلِينَ»(5)؛ (آرزوى دراز، سبب سلطه شيطان ها بر قلوب غافلان مى‏ شود!).
6. در حديث ديگرى از همان امام(عليه السلام) چنين افرادى به عنوان بدترين مردم معرّفى شده‏ اند، مى‏ فرمايد: «شَرُّ النَّاسِ الطَّوِيلُ الْاَمَلِ، السَّيّئُ الْعَمَلِ»(6)؛ (بدترين مردم كسى است كه آرزوهايش از همه طولانى‏ تر باشد و عملش از همه بدتر!).
و نيز از آن حضرت در حديث ديگرى مى ‏خوانيم: «اِنَّ الْمَرْءَ يُشْرِفُ عَلَى اَمَلِهِ فَيَقْطَعُهُ حُضُورُ اَجَلِهِ، فَسُبْحَانَ اللَّهِ لَا اَمَلٌ يُدْرَكُ وَ لَا مُؤَمَّلٌ يُتْرَكُ!»(7)؛ (انسان پيوسته دنبال‏ آرزوهاى خويش است [و از مبدأ و معاد غافل است] ناگهان حضور اَجَل، آرزوهايش را قطع مي ‏كند، سبحان اللَّه! نه به آرزو رسيده و نه صاحب آرزو رها شده است!).
7. در حديثى از اميرمؤمنان علي(عليه السلام) مي‏ خوانيم: «اَشْرَفُ الْغِنَى تَرْكُ الْمُنَى»(8)؛ (برترين بى ‏نيازى ترك آرزوهاست!)؛ چرا كه آرزوهاى دور و دراز سبب مى‏ شود كه انسان دائماً خود را نيازمند ببيند و دست حاجت به سوى هر كس و هر جا دراز كند و شخصيّت انسانى خود را به خاطر امورى كه هرگز به آن نمى ‏رسد بشكند!
8. در حديث ديگرى از همان امام بزرگوار(عليه السلام) آمده است: «كَذَّبَ مَنِ ادَّعَى الْاِيمَانَ وَ هُوَ مَشْغُوفٌ مِنَ الدُّنْيَا بِخِدَعِ الْاَمَانِىِّ وَ زُورِ الْمَلَاهِىِّ»(9)؛ (دروغ مي‏ گويد كسى كه ادّعاى ايمان مي‏ كند در حالى كه به خاطر خدعه‏ هاى آرزوها و سرگرمي‏ هاى باطل، دلباخته دنيا شده است!). روشن است كه دلباختگان آرزوها ناگزيرند براى وصول به آنها همه چيز را به دست فراموشى بسپارند و از همين جا رخنه در ايمان آنها پيدا مى‏ شود.
9. و نيز از همان بزرگوار در سخن كوتاه و پر معناى ديگرى مى‏ خوانيم: «اَلْاَمَانِىُّ تُعْمَى عُيُونَ الْبَصَائِرِ»(10)؛ (آرزوهاى دراز، چشمِ بصيرت انسان را كور مى ‏كند!).
10. در حديثى از پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله) آمده است كه روزى به اصحاب فرمود: «اَكُلُّكُمْ يُحِبُّ اَنْ يَدْخُلَ الجَنّةَ؟»؛ (آيا همه شما دوست داريد وارد بهشت شويد؟!). «قَالُوا نَعَمْ يَا رَسُولَ اللَّهِ»؛ (همگى عرض كردند آرى اى رسول خدا!). فرمود: «قَصِّرُوا مِنَ الْاَمَلِ وَ اجْعَلُوا آجَالَكُمْ بَيْنَ اَبْصَارِكُمْ وَ اسْتَحْيُوا مِنَ اللَّهِ حَقَّ الْحَيَاءِ»(11)؛ (دامنه آرزوها را كوتاه كنيد و مرگ را در مقابل چشم خود قرار دهيد و از خداوند [و مخالفت فرمان او] آن گونه كه شايسته است شرم كنيد).
11. باز در حديث پرمحتواى ديگرى از اميرمؤمنان علي(عليه السلام) آمده است: «اِنَّ الْاَمَلَ‏ يُذْهِبُ الْعَقْلَ، وَ يُكَذِّبُ الْوَعْدَ، وَ يَحِثُّ عَلَى الْغَفْلَةِ وَ يُورِثُ الْحَسْرَةَ»(12)؛ (آرزوهاى دراز، عقل انسان را مى‏ برد و وعده آخرت را دروغ مى ‏شمرد و انسان را به غفلت وا مى‏ دارد و سرانجام آن، حسرت و ندامت است!).
12. اين بحث را با روايت ديگرى از رسول خدا(صلى الله عليه و آله) به عنوان «خِتَامُهُ مِسْكٌ» پايان مى‏ دهيم، در اين حديث آمده است كه «پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله) سه عدد چوب را گرفت، يكى را پيش روى خود در زمين فرو كرد، ديگرى را در كنار آن و سوّمى را در فاصله دورتر، سپس فرمود: آيا مى ‏دانيد اين چيست؟ عرض كردند: خدا و رسولش آگاه‏ترند، فرمود: «هَذَا اَلْاِنْسَانُ! وَ هَذَا اَلْاَجَلُ! وَ هَذَا اَلْاَمَلُ يَتَعَاطَاهُ ابْنُ آدَمَ وَ يَخْتَلِجَهُ الْاَجَلُ دُونَ الْاَمَلُ!»؛ (اين [چوب اول] انسان است و اين [چوب دوم] سرآمد عمر است و اين [چوب سوم كه در نقطه دورى در زمين فرو شده بود] آرزوهاى دراز انسان است، [آرى] پيش از آنكه انسان به آرزوهايش برسد دست اجل گريبان او را خواهد گرفت!)».(13)

در احاديث بالا - كه گلچينى بود از احاديث فراوانى كه در منابع معروف اسلامى درباره طول اَمَل آمده است - به خوبى گستردگى خطرات و عواقب شوم اين رذيله اخلاقى را نشان مى‏ دهد و ثابت مى ‏كند كه آرزوهاى دراز از بزرگترين دشمنان سعادت انسان و مانع قرب او در پيشگاه خداست.(14)