آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علی(ع) درباره گرفتارى هاي گنهكاران در برزخ تاكيد دارد كه بزرگترين بلا در آنجا، ورود در جهنم، آب سوزانِ دوزخ، شعله هاى برافروخته و نعره هاى آتش آن است. از تعبيرات امام فهميده مى شود كه عذاب برزخى، شديد و وحشتناك است. آتشش فرياد مى زند و شعله هايش زبانه مى كشد و آب سوزانش سخت جانكاه است، نه فَتْرتى آرام بخش وجود دارد و نه آرامشى كه از درد جانكاهش بكاهد، نه قدرتى كه مانع كيفر شود و نه مرگى كه او را برهاند و نه خوابى كه تسكين دهد؛ بلكه در ميان انواع كيفرهاى مرگبار و عذاب هاى مداوم گرفتار است.

امام علی(عليه السلام) در بخشی از خطبه 83 نهج البلاغه به حوادث عالم برزخ و گرفتارى هايى كه گنهكاران با آن دست به گريبانند، اشاره مى كند؛ چرا كه مسأله ثواب و عقاب، تنها مربوط به عالم قيامت نيست، بلكه در جهان برزخ كه واسطه اى است بين عالم دنيا و عالم قيامت نيز، بخشى از آن دامنگير گروه زيادى مى شود و حديث معروف: «اَلْقَبْرُ رَوْضَةٌ مِنْ رِيَاضِ الْجَنَّةِ أَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ النِّيرَانِ»(1)؛ (قبر، باغى از باغ هاى بهشت است يا حفره اى از حفره هاى دوزخ) اشاره روشنى به اين معنا است. به تعبير ديگر: آنچه در عالم قيامت است به شكل محدودى در برزخ نيز وجود دارد.
حضرت مى فرمايد: (بزرگترين بلا در آنجا، آب سوزان دوزخ و ورود در جهنّم و شعله هاى برافروخته و نعره هاى آتش آن است)؛ «وَ أَعْظَمُ مَا هُنَالِكَ بَلِيَّةً نُزُولُ الْحَمِيمِ(2)وَ تَصْلِيَةُ(3)الْجَحِيمِ وَ فَوْرَاتُ(4)السَّعِيرِ وَ سَوْرَاتُ(5)الزَّفِيرِ(6)».
اين همان جهنّم برزخى است كه گوشه هايى از جهنّم سوزان قيامت را منعكس مى كند و اصحاب گناهان بزرگ، در كام آن فرو مى روند. همان گونه كه قرآن مجيد درباره آل فرعون مى گويد: «اَلنَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا غُدُوّاً وَ عَشِيّاً وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ»(7)؛ (كيفر آنها آتش است كه هر صبح و شام بر آن عرضه مى شوند و آن روز كه قيامت برپا مى شود دستور مى دهد آل فرعون را در سخت ترين عذابها وارد كنيد).
از اين تعبيرات هولناك، به خوبى استفاده مى شود كه عذاب برزخى نيز شديد و وحشتناك است. آتشش فرياد مى زند و شعله هايش زبانه مى كشد و آب سوزانش سخت جانكاه است.
راستى اگر انسان در دنيا، بعد از آن همه فراز و نشيب ها و درد و رنج ها و ناكامى ها و مصايب، هنگامى كه چشم از آن مى پوشيد، وارد باغى از باغ هاى بهشت مى شد، مشكلى وجود نداشت و تمام آن مصايب و درد و رنج ها، جبران شده بود. بلاى عظيم آن است كه بعد از آن همه بدبختى ها، به خاطر اعمال زشت و شومى كه از پيش فرستاده است، گرفتار بدبختى هاى عظيم تر شود. درست است كه كلام امام(عليه السلام) در اينجا مطلق است، ولى بديهى است كه ناظر به دنياپرستان و خودكامگان و ظالمان و آلودگان به گناه است و در فرازهاى قبلی این خطبه اشارات روشنى به اين مطلب شده است؛ مانند: «نَفَرَ مُسْتَكْبِراً و خَبَطَ سَادِراً، مَاتِحاً فِي غَرْبِ هَوَاهُ، كَادِحاً سَعْياً لِدُنْيَاهُ...».
سپس مى افزايد: ([مشكل و بلاى عظيم تر اينجا است كه] نه فَتْرتى آرام بخش در عذاب اوست و نه آرامشى كه از درد جانكاه او بكاهد؛ نه قدرتى كه مانع كيفر او شود؛ نه مرگى كه او را از اين همه مصايب برهاند و نه خوابى كه به او تسكين دهد؛ بلكه در ميان انواع كيفرهاى مرگبار و عذاب هاى مداوم گرفتار است! و ما به خدا پناه مى بريم! [از چنين سرنوشتى])؛ «لَا فَتْرَةٌ مُرِيحَةٌ وَ لَا دَعَةٌ(8)مُزِيحَةٌ(9)وَ لَا قُوَّةٌ حَاجِزَةٌ وَ لَا مَوْتَةٌ نَاجِزَةٌ(10)وَ لَا سِنَةٌ(11)مُسَلِّيَةٌ(12)بَيْنَ أَطْوَارِ الْمَوْتَاتِ وَ عَذَابِ السَّاعَاتِ! إِنَّا بِاللهِ عَائِذُونَ!».
اين جمله هاى كوتاه و پرمعنا و تكان دهنده كه از آيات قرآن مجيد برگرفته شده، به خوبى نشان مى دهد كه از يك سو عذاب الهى براى اين گونه اشخاص، در عالم برزخ بسيار دردناك است و از سويى ديگر، هيچ راه فرارى از آن وجود ندارد؛ چرا كه با مرگ، پرونده اعمال بسته مى شود و تغيير و دگرگونى در آن ممكن نيست؛ مگر اينكه لطف خداوند شامل حال كسى شود و آن لطف هم بى حساب نخواهد بود.(13)