آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

«برزخ» به معناى چيزى است كه در ميان دو شىء حايل شود، سپس اين معنا توسعه يافته و به هر امرى كه در ميان دو چيز يا دو مرحله قرار گيرد اطلاق شده است؛ اما در مسائل اعتقادی به عالَمي ميان دنيا و آخرت گفته مي شود كه وقتي روح از بدن جدا شد به آنجا منتقل مي شود. قرآن درباره وضع كفّار و ظالماني كه مرگشان فرا مي رسد مي فرمايد: «و پيش روى آنها برزخى است تا روزى كه مبعوث شوند».

«برزخ» به معناى چيزى است كه در ميان دو شىء حايل شود، سپس اين معنا توسعه يافته و به هر امرى كه در ميان دو چيز يا دو مرحله قرار گيرد، اطلاق شده است.(1) در مسائل اعتقادی منظور از «برزخ»، جهانى است كه ميان دنيا و عالَم آخرت قرار دارد، يعنى هنگامى كه روح از بدن جدا مى شود، پيش از آنكه بار ديگر در قيامت به بدن اصلى باز گردد، در عالَمى كه ميان اين دو عالَم است و برزخ ناميده مى شود قرار خواهد داشت. براى اثبات عالَم برزخ، دليل عمده ما دلائل نقلى و آيات و روايات است هرچند اين مسئله از طرق عقلى يا حسى (از طريق تماس و ارتباط با ارواح) نيز امكان پذير است. قرآن مجيد گرچه بحث زيادى در مورد برزخ ندارد و نسبتاً از كنار این مسأله، ساده گذشته است؛ ولى با اين حال، تعبيرات صريح و روشنى در آيات متعدد در اين زمينه دارد كه مى تواند اصول كلى مربوط به جهان برزخ را براى ما روشن سازد.
قرآن در سوره مومنون، آيات 99 و 100، بحث در مورد برزخ را از چگونگى وضع كفّار و ظالمان و مجرمان آغاز كرده مى فرمايد: ([آنها همچنان به راه نادرست خويش ادامه مى دهند] تا زمانى كه مرگ يكى از آنان فرا رسد، در اين حال مى گويد: پرورگارا! مرا برگردانيد شايد عمل صالحى انجام دهم در آنچه ترك كردم [و گذشته تاريك خودم را جبران نمايم])؛ «حَتى إذا جَاءَ اَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ إِرجِعُونِ - لَعَلِّى أَعْمَلُ صالِحاً فيما تَرَكْتُ». اما به زودى با جواب منفى آميخته با دليل و برهان روبرو مى شود، به او مى گويند: (چنين نيست، اين سخنى است كه او به زبان مى گويد [و اگر باز گردد همان برنامه هاى سابق را تكرار مى كند])؛ «كَلاّ إنَّها كَلِمَةٌ هُوَ قائَلُها». سپس مى افزايد: (و پيش روى آنها برزخى است تا روزى كه مبعوث مى شوند)؛ «وَ مِنْ وَرائِهِمْ بِرْخٌ إلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ».
آغاز اين آيه اشاره به منزلگاه اوّل يعنى منزلگاه «مرگ» است و پايان آن اشاره به منزلگاه دوّم يعنى «برزخ» است. گرچه بعضى اصرار دارند كه برزخ را در اينجا به معناى حائلى كه در ميان انسان و درجات عالى بهشت قرار دارد تفسير كنند؛ ولى جمله «إلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ»؛ (تا روز رستاخيز) قرينه روشنى است بر اينكه عالَم برزخ مرحله اى قبل از روز رستاخيز و بعد از مرگ است. بعضى نيز برزخ را به معناى مانعى براى بازگشت به اين دنيا تفسير كرده اند، اين معنا نيز با ذيل آيه كه مى گويد اين برزخ تا روز قيامت ادامه دارد سازگار نيست.(دقت كنيد) به اين ترتيب آيه فوق، به وضوح اشاره به وجود چنين عالَمى در ميان دنيا و آخرت مى كند.

در روايتى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم كه فرمود: «اَتَخَوَّفُ عَلَيْكُمْ فى الْبَرْزَخِ»؛ (من از برزخ درباره شما مى ترسم) راوى سؤال كرد: «ما الْبَرْزَخُ»؛ (برزخ چيست؟) فرمود: «أَلْقَبْرُ مُنْذُ حِينَ مَوْتِه إلى يَوْمِ القِيامَة»(2)؛ (برزخ، همان قبر است از آن زمانى كه انسان مى ميرد تا روز قيامت). و در حديث ديگرى از امام على بن الحسين(عليهما السلام) آمده است: «إنَّ ألْقَبْرَ رَوْضَةٌ مِنْ رِياضِ الْجَنَّةِ أَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ الْنِيرانِ»؛ (قبر باغى از باغ هاى بهشت يا حفره اى از حفره هاى دوزخ است).(3)