آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

در روايات اسلامی، هم سخن از سؤال و فشار و عذاب قبر شده و هم تاكيد شده كه نتيجه كارهاى نيك و بد انسان بعد از مرگ به او مى رسد. برخي ديگر از روايات از تماس ارواح با خانواده هاى آنها و مشاهده وضع حال آنها خبر داده و رواياتى هم در مورد حوادث شب معراج و تماس پيامبر(ص) با انبياء و پيامبران(ع) بحث كرده كه همه اينها گواه بر وجود عالَم برزخ است و بدون تصوير چنين عالَمى، تمام روايات مزبور و مانند آن نامفهوم خواهد بود.

در احاديث اسلامى به طور بسيار گسترده اى درباره عالم برزخ و ويژگى هاى آن سخن به ميان آمده است. اين روايات به قدرى زياد است كه مرحوم خواجه نصیر طوسى در «تجريد العقائد» ادعاى تواتر آنها را كرده است، آنجا كه مى گويد: «وَ عَذابُ الْقَبْرِ واقِعٌ بِالإمْكان وَ تَواتَرَ الْسَمَعُ بِوُقُوعِهِ»؛ (عذاب قبر واقعيت دارد، چرا كه عقلا ممكن است و روايات متواتر نيز از وقوع آن خبر مى دهد).
در اينجا به نمونه هاى روشنى از اين روايات اشاره مى كنيم:
1- در حديثى آمده است: «اَلْقَبْرُ أَمّا رَوْضَةٌ مِنْ رِياضِ الجَنَّةِ اَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ الْنِيرانِ»؛ (قبر باغى از باغ هاى بهشت يا حفره اى از حفره هاى دوزخ است).
اين حديث را «ترمذى» در «صحيح خود» از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله وسلم) نقل كرده و مرحوم علاّمه مجلسى در «بحار الانوار» در يك جا از امير مؤمنان على(عليه السلام) و در جاى ديگر از امام على بن الحسين(عليه السلام) نقل كرده است.(1)
2- در روايت معروفى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله وسلم) مى خوانيم: هنگامى كه اجساد كشتگان مشركان مكّه را در جنگ بدر در چاهى ريختند پيامبر(صلى الله عليه وآله وسلم) در كنار چاه ها ايستاد و اين جمله ها را فرمود: «يا أَهْلَ القَليبِ هَلْ وَجَدْتُمْ ما وَعَدَ رَبُكُمْ حَقّاً؟ فَإنى وَجَدْتُ ما وَعَدَنى رَبِّى حَقّاً؟ قالُوا: يا رَسُولَ الله! هَلْ يَسْمَعُونَ؟ قالَ ما أَنْتُمْ بَأَسْمَعَ لِما أَقُوْلُ مِنْهُمْ وَلكِنَّ الْيَوْمَ لايُجِيبُونَ!»(2)؛ (اى اهل چاه! آيا آنچه را كه پروردگارتان به شما وعده داده بود حق يافتيد؟ من كه وعده پروردگارم را [در مورد پيروزى] حق يافتم! گروهى عرض كردند: اى رسول خدا! آيا آنها مى شنوند؟ فرمود: شما نسبت به آنچه من مى گويم از آنها شنواتر نيستيد، ولى آنها امروز پاسخ نمى دهند!).
همين مضمون با تعبيرات ديگر در روايت متعدد ديگر آمده است: از جمله در يك حديث مى خوانيم: پيامبر(صلى الله عليه وآله وسلم) گروهى از مشركان را به نام خطاب كرد و گفت: «يا اَبا جَهْل! يا عُتْبَةُ! يا شَيْبَة! يا اُمَيَّةُ! هَلْ وَجَدْتُمْ ما وَعَدَ رَبُّكُمْ حَقّاً؟ فَاِنى قَدْ وَجَدْتُ ما وَعَدَنى رَبِّى حَقّاً، فَقالَ عُمَرُ، يا رَسُولَ اللهِ اَما تُكَلِّمُ مِنْ اَجْساد لا اَرْواحَ فيها؟ فَقالَ وَ الَّذِى نَفْسِى بِيَدِهِ ما اَنْتُمْ بِاَسْمَعَ لِما اَقُوْلُ مِنْهُمْ غَيْرُ اَنَّهُمْ لايَسْتَطِيعُونَ جَواباً!»(3)؛ (فرمود: اى ابوجهل! اى عُتبه! اى شبيه! اى اُميّه! آيا آنچه را خداوند به شما وعده داده بود حق يافتيد؟ من آنچه را كه خداوند به من وعده داده بود حق يافتم، عمر گفت: اى رسول خدا! با اجسادى سخن مى گويى كه روح در آنها نيست؟ فرمود: سوگند به كسى كه جانم بدست اوست شما نسبت به آنچه مى گويم از آنها شنواتر نيستيد؛ فقط آنها نمى توانند پاسخى بگويند). اين احاديث نه تنها دلالت بر وجود عالم برزخ و نوعى حيات براى انسان بعد از مرگ جسمانى دارد؛ بلكه دليل بر اين است كه آنها نوعى ارتباط با اين جهان نيز دارند و حداقل بعضى از سخنان را مى شنوند.
3- در «نهج البلاغه» از اميرمؤمنان على(عليه السلام) مى خوانيم: هنگام مراجعت از جنگ صفين در كنار قبرستانى كه پشت دروازه كوفه بود ايستاد و با اين كلمات با ارواح مردگان سخن گفت: «اَنْتُمْ لَنا فَرَطُ سابِقٌ وَ نَحْنُ لَكُمْ تَبَعٌ لاحِقٌ، اَمَّا الدُورُ فَقَدْ سُكِنَتْ وَ اَمَّا الاْزْواجُ فَقَدْ نُكِحَتْ وَ اَمّا الاَْمْوالُ فَقَدُ قُسِمَتْ، هذا خَبَرُ ما عِنْدَنا فَما خَبَرُ ما عِنْدَكُمْ؟»؛ (شما بر ما پيشقدم شديد و ما نيز به شما ملحق خواهيم شد، خانه هايتان را ديگران ساكن شدند! همسرانتان به ازدواج ديگران درآمدند! و اموالتان تقسيم شد! اينها خبرهايى است كه نزد ماست نزد شما چه خبر؟) سپس رو به ياران كرد و فرمود: «اَما لَوْ اُذِنَ لَهُمْ فى الْكَلامِ لاَخْبَرُوكُمْ اَنَّ خَيْرَ الزّادِ التّقْوى»(4)؛ (آگاه باشيد اگر به آنها اجازه سخن گفتن داده شود به شما خبر مى دهند كه بهترين زاد و توشه در سفر آخرت پرهيزگارى است). اين حديث نيز گواه بر آن است كه علاوه بر اينكه عالَم برزخ براى ارواح مردگان واقعيت دارد، نوعى ارتباط با اين جهان نيز دارند.
4- باز در «نهج البلاغه» در خطبه هاى متعدد با صراحت سخن از برزخ به ميان آمده است؛ در خطبه اى می خوانیم که امام(عليه السلام) اشاره به گروهى از پيشينيان كرد و فرمود: «اُولئِكُمْ سَلَفُ عايَتِكُمْ... سَلَكُوا فى بُطُونِ الْبَرْزَخِ سَبِيلا»(5)؛ (آنها پيش از شما به كام مرگ فرو رفتند... و در درون عالم برزخ وارد شدند).
و در خطبه ديگرى در توصيف «اهل ذكر» مى فرمايد: «كَاَنَّمَا قَطَعُوا الدُّنْيَا إِلَى الاْخِرَةِ وَ هُمْ فيها، فَشاهَدُوا ذلِكِ كَأَنَّمَا اطَّلَعُوا عُيُوبَ اهلَ الْبَرْزَخ فِي طُولِ الاْقَامَةِ فِيهِ»(6)؛ (با اين كه آنها در دنيا هستند گويى فاصله ميان دنيا و آخرت را پيموده و به آخرت پيوسته اند، آنها ماوراء دنيا را مشاهده كردند، گويى به جهان برزخ مى نگرند و از اسرار آن در طول اقامت در آن با خبر شده اند).
5- در حديثى از امام صادق(عليه السلام) آمده است كه فرمود: «وَ اللهِ ما اَخافُ عَلَيْكُمْ اِلاّ الْبَرْزخَ»(7)؛ (به خدا سوگند من تنها از برزخ بر شما مى ترسم!) اشاره به اينكه مؤمنان در قيامت مشمول شفاعت پيامبر(صلى الله عليه وآله وسلم) و امامان معصومند، ولى حساب برزخ جداست.
6- در حديث ديگرى از همان امام(عليه السلام) مى خوانيم كه فرمود: «اَلْبَرْزخُ اَلْقَبْرُ وَ هُوَ الثَّوابُ وَ الْعِقابُ بَيْنَ الدُّنْيا وَ الاخِرَةِ»(8)؛ (برزخ، همان عالَم قبر است و ثواب و عقابى است كه در ميان دنيا و آخرت وجود دارد).
7- در حديث ديگرى در تفسير «درّالمنثور» از رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) مى خوانيم كه فرمود: «هنگامى كه روح مؤمن قبض شود بندگان خدا كه اهل رحمتند به استقبال او مى آيند و مى گويند: مراقب تازه وارد باشيد، [بگذاريد] استراحت كند، چون در زحمت شديدى بوده، سپس از حال بعضى از دوستان و آشنايان سؤال مى كنند و هنگامى كه متوجه مى شوند بعضى از آنها قبل از اين تازه وارد از دنيا رفته اند مى گويد: «اِنَّا لله وَ انَّا اِلَيْهِ راجِعُونَ» او را به دوزخ برده اند [چرا که در اينجا اثرى از او نيست!]».(9)
8- روايات بسيارى از شادى ارواح مؤمنين به وسيله اعمال نيك بازماندگان خبر مى دهد، از جمله در حديثى از امام صادق(عليه السلام) آمده: «اِنَّ الْمَيِّتَ لَيَفْرَحُ بِالتّرَحُّمِ عَلَيْهِ وَ الاْسْتِغْفارِ لَهُ كَما يَفْرَحُ الْحَىُّ بِالْهَدِيَّةِ»(10)؛ (ميّت به خاطر طلب رحمت و استغفار براى او خوشحال مى شود، همان گونه كه افراد زنده با هدايا خوشحال مى شوند). همين مضمون در حديثى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله وسلم) آمده است كه فرمود: «اِنَّ هدايا الأَحْياء لِلأَمْواتِ الدُّعاءُ وَ الأسْتِغْفارُ»(11)؛ (هداياى زندگان براى مردگان، دعا و استغفار است).
9- در حديث ديگرى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: «مَنْ أَنْكَرَ ثَلاثَةَ أَشْياءَ فَلَيْسَ مِنْ شِيعَتِنا اَلْمِعْراجَ وَ الْمَسْأَلَةَ فى الْقَبْرِ وَ الشّفاعَةَ»(12)؛ (كسى كه سه چيز را انكار كند از شيعيان ما نيست: معراج، سؤال در قبر و شفاعت). روشن است كه سؤال در قبر، بخشى از عالم برزخ است.
10- اين احاديث را با حديثى از «كنزالعمال» از رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) پايان مى دهيم (گرچه احاديث در اين زمينه بسيار زياد و متواتر است) حضرت اشاره به شهداى احد كرد و فرمود: «اَيُّها النّاسُ زُورُوهُمْ وَ أتوهم وَ سَلِّمُوا عَلَيهِمْ، فَوَالَّذِى نَفْسِى بِيَدِهِ لايُسَلِّمُ عَلَيْهِمْ مُسْلِمٌ اِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ اِلاّ رَدُّوا عَلَيْهِ السَّلامَ»(13)؛ (اى مردم آنها را زيارت كنيد و به سراغ آنها برويد و سلام بر آنها بفرستيد، سوگند به كسى كه جانم به دست او است مسلمانى تا روز قيامت بر آنها سلام نمى فرستد مگر اينكه سلام او را پاسخ مى گويند). در همان كتاب در اين زمينه، احاديث متعدد ديگرى نيز نقل شده است. ضمناً از اينجا روشن مى شود كسانى كه زيارت اهل قبور را انكار مى كنند و آنها را موجوداتى همچون سنگ و چوپ مى پندارند تا چه حد از احاديث اسلامى بي خبر و از تعليمات رسول الله(صلى الله عليه وآله وسلم) به دورند. اصولا تمام رواياتى كه سخن از سؤال و فشار و عذاب قبر مى گويد و رواياتى كه از رسيدن نتيجه كارهاى نيك و بد انسان بعد از مرگ به او خبر مى دهد و رواياتى كه از تماس ارواح با خانواده هاى آنها و مشاهده وضع حال آنها بحث مى كند و رواياتى كه در مورد حوادث شب معراج و تماس پيامبر(صلى الله عليه وآله وسلم) با انبياء و پيامبران سخن مى گويد، همه اينها گواه بر وجود عالَم برزخ است و بدون تصوير چنين عالمى تمام روايات مزبور و مانند آن نامفهوم خواهد بود.(14)