آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

آنچه اولياء الله يا فرشتگان از «علم غيب» می دانند علم اجمالى است؛ مثلا اجمالا مى دانند فردا فلان شخص وفات مى كند، امّا علم به ساعت و لحظه و .... مخصوص خدا است كه علم تفصيلى است. همچنین جمعى از مفسّران گفته اند آگاهى خداوند از اين امور بالذات است، ولى علم اولياء الله بالعرض است؛ که البته اين پاسخ با بسيارى از روايات سازگار نيست؛ بلكه با ظاهر آيه قرآن نيز در سه مورد تطبيق نمى كند.

در آیه 34 سوره «لقمان»، بحث از علوم غيبيه اى است كه مخصوص ذات خداوند است، و هيچ كس را به حقيقت آن راهى نيست؛ خداوند در این آیه مى فرمايد: (آگاهى از[زمان قيام] قيامت، مخصوص خدا است)؛ «إِنَّ اللهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السّاعَةِ». (و او باران را نازل مى كند[و از نزول دقيق آن آگاه است])؛ «وَ يُنَزِّلُ الْغَيْثَ». (و آنچه را كه در رحمهاى[مادران] است مى‌ داند)؛ «وَ يَعْلَمُ ما فِي الْأَرْحامِ». (و هيچ كس نمي داند فردا چه به دست مى آورد، و هيچ كس نمى داند در چه سرزمينى مى ميرد؟)؛ «وَ ما تَدْرِي نَفْسٌ ماذا تَكْسِبُ غَداً وَ ما تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ تَمُوتُ». (به يقين خداوند ـ نسبت به همه اين امور ـ دانا و آگاه است)؛ «إِنَّ اللهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ».

در اینجا این شبهه مطرح می شود که چگونه مى توان ميان این آيه که علومی را مخصوص ذات خداوند می داند ـ به ضميمه روايات كثيرى كه در تفسير آن وارد شده ـ با روايات فراوانى كه مى گويد: پيامبر(صلى الله عليه وآله) و امامان معصوم(عليهم السلام) از حوادث آينده، يا از روز وفات و محلّ دفن خود و كارهايى كه در آينده انجام مى‌ شد خبر مى دادند، جمع كرد؟ آيا اين دو با يكديگر تضاد ندارند؟ چون آيه مى فرمايد: (و هيچ كس نمي داند فردا چه به دست مى آورد، و هيچ كس نمى داند در چه سرزمينى مى ميرد؟)؛ «وَ ما تَدْرِي نَفْسٌ ماذا تَكْسِبُ غَداً وَ ما تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ تَمُوتُ».
اين اشكال را مى توان از راه «اجمال» و «تفصيل» پاسخ گفت؛ به این صورت که بگوییم: آنچه «اولياء الله» يا فرشتگان از حوادث آينده و علم غيب خبر مى دهند يك علم اجمالى بيش نيست؛ مثلا مى دانند فردا فلان شخص وفات مى كند، امّا علم به ساعت و لحظه و ساير خصوصيات آن، مخصوص خدا است و اين يك علم تفصيلى و كلّى و جامع است؛ در حالى كه آگاهى اولياء الله علم اجمالى و جزئى است.
جمعى از مفسّران نیز خواسته اند اين اشكال را از طريق «ذاتى» و «عرضى» پاسخ گويند، به اين معنی كه آگاهى خداوند از اين امور بالذات است، ولى «اولياء الله» از خود چيزى ندارند؛ بلكه آنچه مى دانند به تعليم الهى است. ولى اين پاسخ با بسيارى از روايات كه از طرق شيعه و اهل سنّت در اين زمينه نقل شده، سازگار نيست؛ بلكه با ظاهر آيه نيز در سه مورد تطبيق نمى كند. نخست در مورد انحصار آگاهى بر قيامت به خدا، و نيز عدم آگاهى هيچ كس از اين كه فردا چه مى كند؟ يا در كدامين سرزمين مى ميرد؟(1)