آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

«اراده» در انسان به اين صورت است كه قبلا چيزى را تصوّر مى كند، بعد فوائد آن را در نظر مى گيرد و پس از تصديق به فايده، شوق به انجام اين كار در او پديد مى آيد، سپس فرمان به عضلات صادر مى شود و انسان به سوى انجام كار حركت مى كند. ولى مى دانيم هيچ يك از اين مفاهيم در مورد خداوند معنی ندارد؛ زيرا اينها همه امورى حادث ‌اند، بلکه اراده خداوند بر دو گونه است: اراده ذاتى و اراده فعلى؛ اراده ذاتى خداوند عين علم و عين ذات او است و اراده فعلى خداوند عين ايجاد است.

شكي نيست كه «اراده» به مفهومى كه در انسان وجود دارد در خداوند بزرگ راه ندارد؛ زيرا انسان قبلا چيزى را تصوّر مى كند (مثلا نوشيدن آب را) و بعد فوائد آن را در نظر مى گيرد؛ و پس از تصديق به فايده، شوق و اشتياقى به انجام اين كار در او پديد مى آيد، و هنگامى كه شوق به مرحله نهايى رسيد فرمان به عضلات صادر مى شود، و انسان به سوى انجام كار حركت مى كند.(1)
ولى مى دانيم هيچ يك از اين مفاهيم (تصوّر، تصديق، شوق، فرمان نفس و حركت عضلات) در مورد خداوند معنی ندارد؛ زيرا اينها همه امورى حادث‌‌اند. پس اراده در او چيست؟ اينجا است كه دانشمندان علم عقائد و فلاسفه اسلامى به سراغ مفهومى رفته اند كه با وجودِ بسيط و خالىِ از هرگونه تغيير و تبديل الهى سازگار باشد. آنها گفته اند اراده خداوند بر دو گونه است:
1- اراده ذاتى
2- اراده فعلى
«اراده ذاتى» خداوند همان علم به نظام اصلح در جهان آفرينش، و خير و صلاح بندگان در احكام و قوانين شرع است. او مى داند بهترين نظام براى عالم هستى چيست، و هر موجودى در چه مقطعى بايد حادث گردد، اين علم سرچشمه تحقّق موجودات، و حدوث پديده ها در زمان هاى مختلف است. همچنين او مى داند مصلحت بندگان از نظر قوانين و احكام در چيست؟ و روح قوانين و احكام همين علم او به مصالح و مفاسد است.
«اراده فعلى» او عين ايجاد است و جزء صفات فعل شمرده مى شود، بنابراين اراده او بر خلقت زمين و آسمان عين ايجاد آنها است، و اراده او بر وجوب نماز و تحريم دروغ عين واجب و حرام نمودن اين دو است. كوتاه سخن اين كه: اراده ذاتى خداوند عين علم و عين ذات او است و اراده فعلى خداوند عين ايجاد است.(2)