امام علی(ع) در ابتدا با طرح چند سؤال به انسان درباره غفلت هشدار می دهد: «ای انسان چه چيز تو را در مقابل پروردگارت مغرور كرده؟ آيا درد تو درمان ندارد يا اين خوابت بيداری ندارد. چرا آن گونه كه به ديگران رحم مى كنى به خودت رحم نمى كنى؟» و سپس در عبارتی کوتاه بی خبران را هشدار می دهد که با بيدارى و هوشيارى و تصميم و عزم راسخ از خواب غفلت برخيزند، و تا وقت نگذشته براى نجات خويش از چنگال معاصى كه آتش خشم و غضب الهى را بر مى افروزد، کاری بکنند و با یاد خداوند و اطاعت از او انس بگیرند.

در روايات اسلامى به طور گسترده به مسئله «يقظه» اشاره شده، از جمله اين كه: «خداوند پيامبرى به سوى شما فرستاد تا بيماري هاى شما را برطرف سازد و شما را از خواب غفلت بيدار كند». «آيا كسى نيست كه از خواب غفلتش بيدار شود، قبل از مدت پايان عمرش؟». «با نور يقظه و بيدارى، چشم و گوش و قلب را روشن سازيد» و ....

علماي اخلاق، «صبر» را به سه قسمتِ «صبر بر مصيبت»، «صبر بر طاعت» و «صبر بر معصيت» تقسيم كرده اند. بهره گرفتن از دنيا مستلزم تحمل مصيبتها است و سختي هاي صبر بر طاعت مانند خلوص نيت، بيداري در دل شب، وضو گرفتن با آب سرد و.... است؛ اما صبر بر معصيت بالاتر و برتر است؛ چراكه مشكل ترين معصيت ها، گناهان قلبي است.

امام صادق(ع) از امام علي(ع) روايت كرده كسي كه شب را به قيام و نماز بگذراند بسته به مدت بيداري در شب ثواب هايي مي برد. ‌اگر يك دهم شب را به عبادت بپردازد، معادل آنچه در شب رشد مى كند حسنه دريافت مي كند تا مي رسد به آنجا كه اگر تمام شب را به تلاوت قرآن و ركوع و سجود و ذكر مشغول باشد، خارج مي شود از گناهان مثل روزي كه از مادر متولد شده و ثواب هاي ديگري كه در تصور انسان نمي گنجد به او عطا مي كنند.

«غفلت» داراى مفهوم وسيع و گسترده اى است كه هرگونه بى خبرى از شرايط زمان و مكانى و از واقعيت هاى فعلى و آينده و همچنين هشدارهايى كه حوادث تلخ و شيرين زندگى، به انسان ها مى دهد را شامل مى شود. بى خبرى از اين واقعيت ها و نداشتن موضع گيرى صحيح در برابر آنها، خطر بزرگى براى سعادت انسان ها است كه مى تواند زحمات ساليان دراز عمر انسان را در يك لحظه برباد دهد. به همين دليل علماى اخلاق، در كتاب هاى خود بحث هاى وسيعى درباره «غفلت» و بيدارى آورده اند.

خداوند در سوره «عنکبوت» غفلت مشرکان عصر پیامبر(ص) را به نحو زیبایی به تصویر کشیده و در این خصوص می فرماید: «هنگامى كه بر كشتى سوار مى شوند و با طوفان هاى شديد دريا روبرو مى گردند خدا را با اخلاص مى خوانند؛ اما هنگامى كه خدا آنها را نجات مى دهد و به خشكى مى رساند، باز مشرك مى شوند». آرى! طوفان حوادث خطرناك، پرده هاى «غفلت» را كنار مى زند و چشم عقل را بينا مى سازد. گروهى بيدار مي شوند؛ ولى گروه بيشترى، تنها در همان لحظات بيدارند؛ اما بعد از پايان حادثه دوباره به همان راه سابق باز مى گردند.

قرآن مجید در آیات مختلف مطالعه تاریخ را منجر به یکی از این فایده ها معرفی می کند: عبرت گرفتن از حوادث تاریخی، بیداری اندیشه ها، ثبات قلب و تقویت اراده مومنین، مایه پند و اندرز، بینا شدن چشم دل و ... . تاریخ به عنوان آزمایشگاه زندگی، می تواند جنبه های تربیتی بسیاری داشته باشد. تاریخ به مسائل فکری و عقلانی لباس محسوسات می پوشاند و با بیان سرانجام ستم کاران، عاقبت اختلاف و پراکندگی، نتایج تعصبات و لجاجت ها و... کمک مهمی به فهم صحیح ارزشهای انسانی می نماید.

قلم فقط تکه چوبی کوچک و جوهری بی ارزش نیست. قلم سرچشمه پیدایش تمام تمدن هاى انسانى، و پیشرفت و تکامل علوم، و بیدارى اندیشه ها و افکار، و شکل گرفتن مذهب ها، و سرچشمه هدایت و آگاهى بشر است و سوگند خوردن به چنین پدیده ای در عصر نزول وحی بر قلب انسانی امی چون حضرت رسول(ص) و در شرایطی که مکه از معضل بی سوادی و بی دانشی رنج می برد، برای اشاره به عظمت این پدیده است.

امام علی(ع) که در آغاز حکومتش از مردم کوفه تمجید فراوان مى کرد، هنگامى که دید آنها به سستى گرویده و لشکریان معاویه هر روز بخشى را مورد حمله قرار مى دهند، انگشت روى نقاط ضعف سپاه خود مى گذارد، تا به خود آیند و آنها را برطرف سازند. لذا با تعبیرات تند به آنها خطاب می کند. تاریخ نشان مى دهد که این سخنان مؤثّر افتاد و گروه عظیمى از مردم کوفه به سوى لشکرگاه، حرکت کردند.

عوامل بیداری انسان از غفلت عبارت است از: 1- حوادث دردناك زندگى مانند زلزله، سيل، طوفان و ... . 2- مطالعه تاريخ گذشتگان؛ پیامبر(ص) می فرماید: «غافل ترين مردم كسى است كه از دگرگونى و تحول دنيا از حالى به حالى پند نگيرد». 3- تفكر درباره مرگ و دیدن قبرستانها.