«مراء» و «جدال» به دو بخش مثبت و منفی تقسيم می شود. نوع مثبت آن شامل بحث های منطقی، و نوع منفی شامل بحث های ستيزه جويانه است. قرآن در رابطه با جدال مثبت می فرمايد: «با روشى نيكوتر با آنها مجادله كن»، و در رابطه با جدال منفی می فرمايد: «آنها که با لجاجت محاجّه مى کنند در گمراهى هستند». در آداب مناظره، نیز اهل بیت(ع) فرموده اند: «مخاطب باید دارای عقل و علم باشد و مناظره كننده نیز بايد انسان آگاهى باشد، زیرا شكست بر اثر ضعف دانش، سبب تضییع آیین حق می شود».

روایات تکان دهنده ای در مذمت دروغ وجود دارد، از جمله: امام عسگری(ع) می فرمایند: «تمام پليدى ها در اتاقى قرار دارد و دروغ كليد آن اتاق است». پيامبر(ص) می فرمایند: «دروغ درى از درهاى نفاق است». امام علی(ع) می فرمایند: «انسان هيچ گاه طعم ايمان را نمى چشد تا دروغ را ترك کند». و روایات بسیار دیگری که دروغ را سرچشمه انواع گناهان، متزلزل كننده اركان ايمان، و دعوت كننده به انواع معاصى و پاره كننده رشته هاى اعتماد و می دانند. این مطلب نیز قابل توجه است که درباره كمتر گناهى اين همه نكوهش ديده مى شود.

در این باره که آیا امام حسن عسكری(ع) به مرگ طبیعی بدرود حیات گفته و یا به شهادت رسیده؟ اختلاف نظر وجود دارد. برخی از علمای شیعه با استناد به این سخن امام صادق(ع) که فرمود: «مَا مِنَّا اِلَّا مَسْمُومٌ أَوْ مَقْتُولٌ»؛ حتی درباره امامانی که روایتی درباره شهادتشان در دست نیست، بر این باورند که خلفای جور، آنان را به شهادت رسانده اند. سوابق بازداشت امام حسن(ع)، وجود خطر از طرف حكومت، رحلت در سنین جوانی و این که حضرت یک شخصیت مخالف سیاسی به حساب می آمد، همگی می تواند مؤید شهادت ايشان باشد.

درباره روز ولادت امام زمان(عج)، در منابع تاریخی اختلاف چندانی وجود ندارد؛ زیرا اکثر مورّخان و اشخاص صاحب نظر، روز پانزده شعبان را روز تولد آن بزرگوار دانسته اند؛ اما در سال تولد وی، اختلاف نظرهایی وجود دارد كه ناشی از مخفی نگاه داشتن تولد حضرت است. قول اكثر كه شيخ «مفيد» و «كلينی» قائل به آن هستند، سال 255 هجري است. از سویی روایتی از حکیمه، عمّه امام حسن عسکری(ع) نیز شاهدي بر اين قول است. بر طبق اين نظر، آن بزرگوار در زمان رحلت پدر گراميشان پنج ساله بوده اند.

تلاش های حكومت عباسی در سامرا و بغداد برای کنترل زندگی امام حسن عسکری(ع) و جستجوی شدید سلطان وقت و کوشش بی امان برای یافتن آخرین حجّت خدا، ولادت آن حضرت را بر همگان مخفی ساخت. در روایات امامان(ع) به ولادت اسرارآمیز آن حضرت اشاره شده و حتی این مطلب یکی از دلایل شناخت وی تعیین شده بود. تلاش بی وقفه بنی عباس برای یافتن فرزندی از امام یازدهم، در بیشتر منابع تاریخی گزارش شده است.

برخی از شیعیان عصر امام حسن عسكری(ع) موفق به ديدن امام زمان(عج) شده اند. شیخ «مفید» نام تعدادی از اصحاب، خادمان و یاران نزدیک امام عسکری(ع) را برده است كه موفق به دیدار ایشان شده اند. «محمد بن اسماعیل بن موسی بن جعفر»، «حکیمه خاتون» دختر امام جواد(ع)، «ابو علی بن مطهر»، «عمرو اهوازی» و «ابو نصر طریف» خدمتگزار خانه امام حسن عسكری(ع)، از آن جمله بودند.

گستردگی اصحاب ائمه در شهرها، نيازمند ايجاد سیستم ارتباط منظم و بسیار حساسی بود كه باعث گسترش تشیع و یا حفظ وضعیت موجود می شد. اين امر با تعیین «وکلا» از طرف امامان شکل می گرفت. در انتخاب وكيل به سابقه علمی درخشان و ارتباط استوار با امامان قبلی یا خود آن حضرت توجه می شد. اين ارتباط به وسیله نامه يا تماس مستقیم با امام(ع) يا فرستادن افرادی از طرف شیعیان به محضر آن حضرت انجام می گرفت. استفاده از این سیستم، موجب گسترش آموزه های شیعی در قالب حدیث و کلام به تمامی جوامع کوچک و پراکنده شیعی می شد.

اصحاب امام حسن عسكری(ع) برای حفظ ميراث فرهنگی شيعه اقدام به نوشتن كتاب در زمينه های مختلفی از جمله عقايد، تاريخ اسلام و رد بر فرق و یا در موضوعات فقهی كرده اند. «حسین بن اشکیب سمرقندی» کتاب «الرد علی الزیدیة» دارد. «محمد بن خالد برقی» از چهره های برجسته كه آثاری تألیف کرده است. فرزند او احمد شهرتی بیش از پدر داشته و کتاب «المحاسن» وی دائرة المعارفی از احادیث امامان در زمینه های اخلاق، تفسیر و ... است. افزون بر اين ها، اصحاب امام(ع) کتاب هایی درباره تاریخ اسلام و مسائل علمی نيز نوشته اند.

«یعقوب بن اسحاق کندی» فیلسوف عرب در عصر خود، دست به تألیف کتابی در باب تناقضات قرآن زد. روزی امام حسن عسكری(ع) به يكی از شاگردان او فرمود: از كندی سوال كن كه آیا از نظر شما ممکن است منظور قرآن غیر از آن معانی باشد که شما گمان کرده ايد؟ خواهد گفت ممکن است؛ زیرا اهل فهم است. پس بگو: چه می‌دانی؟ شاید مراد قرآن غیر از آن باشد که تو می‌فهمی و سخنان آن برای معانی دیگری به کار گرفته شده باشد. كندی پس از شنيدن اين سخن، متوجه اشتباهش شد و همه آنچه را که نوشته بود، سوزاند و از بین برد.

در گزارشات تاريخی دو كتاب‌ به امام حسن عسكری(ع) منسوب شده است. يكی کتاب تفسیری است که شامل تفسیر سوره حمد و قسمتی از سوره بقره است. اين كتاب موافقان و مخالفاني دارد و اشكالاتی به آن وارد شده، که پاسخ هايی نیز به آن داده اند. دوم كتاب «المقنعة» است که «ابن شهر آشوب» آن را به امام(ع) منسوب کرده است، که اين كتاب مشتمل بر علم حلال و حرام است.