پاسخ اجمالی:
اصحاب امام حسن عسكری(ع) برای حفظ ميراث فرهنگی شيعه اقدام به نوشتن كتاب در زمينه های مختلفی از جمله عقايد، تاريخ اسلام و رد بر فرق و یا در موضوعات فقهی كرده اند. «حسین بن اشکیب سمرقندی» کتاب «الرد علی الزیدیة» دارد. «محمد بن خالد برقی» از چهره های برجسته كه آثاری تألیف کرده است. فرزند او احمد شهرتی بیش از پدر داشته و کتاب «المحاسن» وی دائرة المعارفی از احادیث امامان در زمینه های اخلاق، تفسیر و ... است. افزون بر اين ها، اصحاب امام(ع) کتاب هایی درباره تاریخ اسلام و مسائل علمی نيز نوشته اند.
پاسخ تفصیلی:
نگارش جوامع حدیثی در میان اصحاب ائمه(علیهم السّلام) بسیار طولانی است، به ویژه، پس از دوران امام صادق(علیه السّلام)، افراد زیادی در جامعه شیعه مصمم شدند تا روایات را جمع آوری کرده و آنها را برای شیعیان ساکن در کشورهای دور و نزدیک به منظور راهیابی به افکار و اندیشه های اهل بیت(عليهم السلام)، بفرستند. با گذشت زمان بر شمار این مؤلفان افزوده شد و کتاب های بیشتر و مفصل تر تألیف شد. یکی از چهره های مؤلف در روزگار امام عسکری(علیه السّلام) «حسین بن اشکیب» سمرقندی است. کسی که مدتی در «قم» خادم مقبره حضرت معصومه(علیها السّلام) بود، بعدها به «سمرقند» رفت و در آنجا ماندگار شد. وی باید یکی از حلقات پیوند تشیع «قم» با حوزه «سمرقند»، که در اواخر قرن سوم و اوائل قرن چهارم نضج [و رشد] گرفت، باشد. «نجاشی» تألیفات او را بر شمرده که در میان آنها کتابی با عنوان «الرد علی الزیدیة» به چشم می خورد.(1)
نظر به شدت فعالیت زیدی ها در این دوران و قیام های مکرر آنها احتمال آن می رفت که شماری از شیعیان تحت تأثیر آنان قرار گیرند. بدین سبب این دست کتاب ها که بیشتر با استناد به روایات صادره از امامان معصوم(علیهم السّلام) تدوین می شد، وسیله خوبی برای کنترل این گونه انحرافات بود.
«محمد بن خالد برقی» از چهره های برجسته این دوران بوده و آثاری تألیف کرده است. فرزند او احمد (م 274 یا 280) شهرتی بیش از پدر داشته و یکی از شیعیان معاصر با امام هادی و امام عسکری(علیهما السّلام) بود که کتاب «المحاسن» وی دائرة المعارفی مشتمل بر احادیث امامان در تمامی زمینه های مختلف معارف دینی از قبیل: اخلاق، تفسیر و جز آن بوده است.(2) وی تألیفات دیگری هم داشته که از جمله آنها کتاب «التبیان فی اخبار البلدان» در جغرافیای تاریخی دنیای اسلام بوده است.
«حسن بن موسی خشاب» از اصحاب امام عسکری(علیه السّلام) تألیفاتی از خود باقی گذاشته که کتاب «الرد علی الواقفیه» از آن جمله است.(3) اهمیت این نوشتار، با توجه به مشکلاتی که «واقفه» در آن دوران ایجاد می کردند، روشن است. افزون بر کتاب هایی که به عنوان رد بر فرق و یا در موضوعات فقهی نوشته می شد، کتاب هایی هم در دانش تاریخ اسلام نوشته می شد. «محمد بن علی بن حمزه» از اصحاب امام عسکری(علیه السّلام) کتاب های فراوانی از خود به یادگار گذاشت.(4)
«عیاشی» درباره او می نویسد: هیچ کتابی در موضوعات مختلف از امامان بر جای نمانده بود جز آن که پیش او وجود داشت(5) این روایت به ویژه بر وجود روایات ائمه و حتی مکتوبات آنان در دسترس اصحاب تأکید داشته و نشانه یک جنبش قابل تقدیر علمی است که خود پشتوانه اصلی دانش شیعی به حساب می آید. اصولی که تا این دوره تألیف شد، پایه های اصلی جوامع حدیثی بزرگتری مانند «کافی» و کتاب «من لا یحضره الفقيه» و دیگر آثار حدیثی شیخ «صدوق» و شیخ «طوسی» است که با استفاده از همین مدوّنات اصحاب تدوین شده است. در برخی از منابع آمده است که اصحاب امامان، درباره پاره ای از کتاب ها (اصول اولیه)، نظرات آن بزرگواران را جویا می شدند که از جمله آنها مي توان به روایت «بورق بوشنجانی» اشاره كرد که کتاب «یوم و لیله» را به امام عسکری(علیه السّلام) تقدیم داشته و نظر آن حضرت را درباره آن خواست.(6)
در میان اصحاب امام عسکری(علیه السّلام) کسانی نیز پیدا می شدند که در زمینه مسائل علمی دست به تألیف می زدند. «نجاشی» پس از یاد از «احمد بن ابراهیم بن اسماعیل» به عنوان یکی از خواصّ و نزدیکان امام عسکری(علیه السّلام) ضمن برشماری آثار او، از کتابی با عنوان «اسماء الجبال و المیاه و الادویه»(7) که تألیفی در دانش جغرافی بوده است نام می برد.(8)
تا کنون هیچ نظری برای این مطلب درج نشده است.