در منابع حدیثی و در نقل حوادث مربوط به میلاد امام زمان(عج) گفته شده که ایشان هنگام تولد سجده کردند و اذکاری را زمزمه نمودند. جریان یافتن اراده الهی به وقوع چنین اتفاقات معجزه آسایی نه تنها امری نامعقول نیست بلکه درباره شخصیت های مقدس دیگری همچون حضرت عیسی(ع) سابقه داشته است و قرآن کریم تصریح می کند که آن حضرت در گهواره سخن گفته اند. واقع شدن این امور، مسأله ای است که صرفا در قاعده اسباب و شرایط معمولی و نیروی انسانی عادی، ممکن است محال به نظر برسد در حالی که چون مستلزم هیچ محال عقلی ای نیست مانعی ندارد که با نیروی الهی حاصل گردد.

منظور از شناخت امام، لزوما رؤیت با چشم و اطلاع از مکان دقیق ایشان نیست، بلکه مراد شناخت خصوصيات امام و مشخص ساختن آنها در یک فرد است. آن گاه به دنبال ايشان رفته و آن حضرت را رهبر خود قرار دهيم. ما امروزه و از پس قرن ها و با استمداد از منابع تاریخی و آموزه های دینی، رسول خدا(ص) و اوصاف ایشان را می شناسیم و با سیر حیات، چگونگی مبعوث شدن، مراحل دعوت و سخنان و احکام و دستورهای ایشان آشناییم و بر اساس همین شناخت و با استدلال های عقلی به رسالت و حقانیت شان ایمان آورده ایم. ما معتقدیم که ائمه اهل بیت(ع) را نیز از همین راه می توانیم بشناسیم. وقتی از منابع تاریخی و احادیث رسول اکرم(ص) به جزئیاتی راجع به شناخت امام زمان(عج) برمی خوریم و مثلا می بینیم که می فرماید که: «مهدی از فرزندان من است اسم او اسم من و کنیه او کنیه من است، از نظر اخلاق و رفتار شبیه ترین مردم به من است»، با توجه به این شواهد می توانیم به وجود چنین امامی با چنین اوصافی علم و ایمان پیدا کنیم.

مبانی اعتقادی شیعیان درباره جانشینی امامی پس از امام دیگر، نقش مهمی در تثبیت موقعیت امام جدید ایفا ‌کرده است. این عقاید کم و بیش در میان شیعیان رسمیت پیدا کرده و عدول از آنها پذیرفتنی نیست. بخشی از این مبانی تاكيد دارد كه زمین نمی تواند خالی از حجّت باشد و اگر تنها دو نفر در روی زمین زندگی کنند، حتماً یکی از آن دو، حجّت خدا خواهد بود و کسی که امامت او ثابت نشده، امامت فرزندان وی جایز نیست. علاوه بر اصل «خالی نبودن زمین از حجت خدا» دو آیه قرآن نیز به عنوان پشتوانه کلامی مساله «مهدویت» نازل شده است.

در كتب روايی براي وجود نازنين امام زمان(عج) خصوصياتی ذكر شده است؛ از جمله اینکه حضرت خاشع و فروتن، عادل، صاحب حشمت و سکینه و وقار و بخشنده است و بی دریغ به دیگران می بخشد، حقّ هر حق داری را می گیرد و به او می دهد، به نفوذ یهود و مسیحیت در جهان خاتمه می دهد، ظلم و ستم را برمی اندازد و سراسر زمین را از عدل و داد پر می کند. اموال را به صورت مساوی میان همگان تقسیم کرده و قضاوتی جدید می آورد و به حکم داود و آل داود حکم می کند و از مردم بیّنه و شاهد نمی طلبد و دوست و دشمن خود را با نگاه می شناسد.

خانه حضرت امام حسن عسکری(ع) همواره مورد تجسس جاسوسان حکومت عباسی بود و تمام ملاقاتها و رفت و آمدهای امام(ع) شدیدا تحت نظر قرار داشت؛ زیرا بنی عباس به واسطه روایاتی که از پیامبر(ص) و ائمه(ع) باقی مانده بود از ظهور شخصیتی که اساس حکومت ظالمانه شان را نفی کند ابا داشتند.
دامنه تجسس از منزل و کنیزان امام محدود به زمان حضور ایشان نبود و حتی بعداز وفات شان نیز حکومت برخی اوقات تا ماه ها و سالها آن زنان را زندانی می کرد تا از وضعیت بارداری و عدم بارداری شان اطمینان حاصل کند.

تفاوت مهمى كه تفکّر اهل سنّت در «مسئله مهدویّت» با عقايد پيروان مكتب اهل بيت(ع) دارد اين است كه آنها نام پدر حضرت مهدى(عج) را «عبدالله» ذكر كرده اند؛ در حالى كه در كتب شيعه نام پدر بزرگوارش «امام حسن عسكرى(ع)» است و سرچشمه اين اختلاف آن است كه در بعضى از روايات اهل سنت جمله «اسْمَ أَبِيهِ اسْمُ أَبِي‏»؛ (اسم پدرش اسم پدر من است) آمده؛ در حالى كه قرائن نشان مى دهد كه اين جمله در اصل «اسْمَ أَبِيهِ اسْمُ ابْنِي‏» (اسم پدرش اسم فرزند من است) بوده است.

درباره نام مادر حضرت مهدي(عج) روایات گوناگونی وجود دارد. در روایت شیخ «طوسی»، از نام «ریحانه» سخن گفته شده؛ ولی بلافاصله افزوده شده که به او، «نرجس»، «صیقل» و «سوسن» نیز می گفتند. به نظر برخی از محققان، امکان دارد نام اصلی او همان «نرجس» بوده و دیگر اسامی، به جز «صیقل» را بانو «حکیمه»، دختر امام جواد(ع) به وی داده باشد. در آن روزگار، مردمان کنیزان را برای خوشامدگویی به اسامی گوناگون می خواندند و اسامی «نرجس»، «ریحانه» و «سوسن»، همه اسامی گل ها هستند.

تلاش های حكومت عباسی در سامرا و بغداد برای کنترل زندگی امام حسن عسکری(ع) و جستجوی شدید سلطان وقت و کوشش بی امان برای یافتن آخرین حجّت خدا، ولادت آن حضرت را بر همگان مخفی ساخت. در روایات امامان(ع) به ولادت اسرارآمیز آن حضرت اشاره شده و حتی این مطلب یکی از دلایل شناخت وی تعیین شده بود. تلاش بی وقفه بنی عباس برای یافتن فرزندی از امام یازدهم، در بیشتر منابع تاریخی گزارش شده است.

برخی از شیعیان عصر امام حسن عسكری(ع) موفق به ديدن امام زمان(عج) شده اند. شیخ «مفید» نام تعدادی از اصحاب، خادمان و یاران نزدیک امام عسکری(ع) را برده است كه موفق به دیدار ایشان شده اند. «محمد بن اسماعیل بن موسی بن جعفر»، «حکیمه خاتون» دختر امام جواد(ع)، «ابو علی بن مطهر»، «عمرو اهوازی» و «ابو نصر طریف» خدمتگزار خانه امام حسن عسكری(ع)، از آن جمله بودند.

مشکلات سیاسی و سخت‌ گیریهای خلفای عباسی نسبت به ائمه(ع) رابطه منظم آنان را با شيعيان به هم ‌ريخته بود. اين مشکل كه در فاصله رحلت یک امام و جانشینی امام بعدی رخ می داد پس از رحلت امام عسکری(ع) دو چندان شد؛ زیرا علاوه بر محرمانه بودن تولد و نگهداری و وصایت امام زمان(عج)، دوران غیبت نیز آغاز شده بود و ميراث عظيم احاديث مهدوی و استقرار سیستم ارتباطی قوی میان امام عسکری(ع) و شیعیان ايشان، تنها پشتوانه امامت امام زمان(ع) بود. با اين وجود شماری به خاطر نداشتن فرزند، در امامت امام یازدهم دچار تردید شدند.