در این باره که آیا امام حسن عسكری(ع) به مرگ طبیعی بدرود حیات گفته و یا به شهادت رسیده؟ اختلاف نظر وجود دارد. برخی از علمای شیعه با استناد به این سخن امام صادق(ع) که فرمود: «مَا مِنَّا اِلَّا مَسْمُومٌ أَوْ مَقْتُولٌ»؛ حتی درباره امامانی که روایتی درباره شهادتشان در دست نیست، بر این باورند که خلفای جور، آنان را به شهادت رسانده اند. سوابق بازداشت امام حسن(ع)، وجود خطر از طرف حكومت، رحلت در سنین جوانی و این که حضرت یک شخصیت مخالف سیاسی به حساب می آمد، همگی می تواند مؤید شهادت ايشان باشد.

در گزارشات تاريخی دو كتاب‌ به امام حسن عسكری(ع) منسوب شده است. يكی کتاب تفسیری است که شامل تفسیر سوره حمد و قسمتی از سوره بقره است. اين كتاب موافقان و مخالفاني دارد و اشكالاتی به آن وارد شده، که پاسخ هايی نیز به آن داده اند. دوم كتاب «المقنعة» است که «ابن شهر آشوب» آن را به امام(ع) منسوب کرده است، که اين كتاب مشتمل بر علم حلال و حرام است.

جلب امام عسکری(ع) به سامرا، خود به معنی زندانی کردن آن حضرت در آن شهر، به منظور کنترل امام(ع) و ارتباطش با شیعیان بود. در مواردی نيز نسبت به بازداشت حضرت، سختگیری بیشتری اعمال می شد؛ به ویژه هنگام پیدایش جریانات خاصی که نوعی تهدید بر ضد حاکمیت بود. از سویی روایات زیادی درباره بازداشت امام عسکری(ع) وجود دارد که البته از جهاتی با یکدیگر ناسازگارند و علت آن، افزون بر بازداشت های متعدد حضرت، اشتباه مردم در ذكر نام خلفاي عباسي نیز هست. به گفته «ابو هاشم جعفری»، امام(ع) در دوران مهتدی و معتمد عباسی زندانی شده اند.

گستردگی اصحاب ائمه در شهرها، نيازمند ايجاد سیستم ارتباط منظم و بسیار حساسی بود كه باعث گسترش تشیع و یا حفظ وضعیت موجود می شد. اين امر با تعیین «وکلا» از طرف امامان شکل می گرفت. در انتخاب وكيل به سابقه علمی درخشان و ارتباط استوار با امامان قبلی یا خود آن حضرت توجه می شد. اين ارتباط به وسیله نامه يا تماس مستقیم با امام(ع) يا فرستادن افرادی از طرف شیعیان به محضر آن حضرت انجام می گرفت. استفاده از این سیستم، موجب گسترش آموزه های شیعی در قالب حدیث و کلام به تمامی جوامع کوچک و پراکنده شیعی می شد.

اصحاب امام حسن عسكری(ع) برای حفظ ميراث فرهنگی شيعه اقدام به نوشتن كتاب در زمينه های مختلفی از جمله عقايد، تاريخ اسلام و رد بر فرق و یا در موضوعات فقهی كرده اند. «حسین بن اشکیب سمرقندی» کتاب «الرد علی الزیدیة» دارد. «محمد بن خالد برقی» از چهره های برجسته كه آثاری تألیف کرده است. فرزند او احمد شهرتی بیش از پدر داشته و کتاب «المحاسن» وی دائرة المعارفی از احادیث امامان در زمینه های اخلاق، تفسیر و ... است. افزون بر اين ها، اصحاب امام(ع) کتاب هایی درباره تاریخ اسلام و مسائل علمی نيز نوشته اند.

«یعقوب بن اسحاق کندی» فیلسوف عرب در عصر خود، دست به تألیف کتابی در باب تناقضات قرآن زد. روزی امام حسن عسكری(ع) به يكی از شاگردان او فرمود: از كندی سوال كن كه آیا از نظر شما ممکن است منظور قرآن غیر از آن معانی باشد که شما گمان کرده ايد؟ خواهد گفت ممکن است؛ زیرا اهل فهم است. پس بگو: چه می‌دانی؟ شاید مراد قرآن غیر از آن باشد که تو می‌فهمی و سخنان آن برای معانی دیگری به کار گرفته شده باشد. كندی پس از شنيدن اين سخن، متوجه اشتباهش شد و همه آنچه را که نوشته بود، سوزاند و از بین برد.

امام حسن عسکری(ع) یازدهمین امام شیعیان، در ربیع الثانی سال 232 چشم به جهان گشود و در سن 29 سالگی به شهادت رسیدند. بر طبق روایت شیخ «مفید»، دوران امامت حضرت عسکری(ع)، شش سال بوده است. در برخی از مصادر نام مادر آن حضرت «حدیث» یا «حدیثه» ذکر شده است. از القاب آن بزرگوار به «الصّامت»، «الهادی»، «الرّفیق»، «الزّکی» و «النّقی» می توان اشاره كرد. از سویی امام هادی(ع) و امام عسکری به لقب «عسکریین» معروف شده اند. گفتنی است که «عسکر» نام نامشهوری برای سامرا بوده است.

با رحلت امام هادی(ع) و به تصريح آن حضرت، فرزندش امام حسن عسکری(ع) به امامت شیعیان اثنی عشری برگزيده شد. با اين وصیت و تنصیص امام هادی(ع)، که از نظر شیعیان نشانه صحت امامت امام بعدی است، آنان امام حسن عسکری(ع) را به امامت پذیرفتند. بنا به نقل سعد بن عبدالله جز عده ‌ای که به امامت محمد بن علی فرزند امام هادی(ع) گرویدند و تعداد انگشت شماری که جعفر بن علی را امام خود دانستند، اکثریت یاران امام هادی(ع) به امامت حضرت عسکری(ع) گردن نهادند. از این رو مسعودی، جمهور شیعه را از پیروان امام عسکری(ع) و فرزندش می داند.

آوردن امام حسن عسكری(ع) به «سامرا»، به خاطر كنترل رفت و آمد شیعیان با امام و شناسایی شیعیان آن حضرت بود. زیرا به تصور عباسیان، ممکن بود امام(ع)، همانند سایر علویان، دست به قیام بزند، از این رو حضور حضرت در مرکز خلافت مانع چنین اقدامی می شد. از سویی اقامت طولانی ایشان در «سامرا» جز نوعی بازداشت از طرف خلیفه، قابل توجیه نیست. زیرا وجود شبکه منظم و متشکل شیعیان که از مدت ها قبل شکل گرفته بود، موجبات نگرانی و وحشت خليفه را فراهم می آورد. لذا باید به نحوی کنترل می شد.

درباره موقعيت اجتماعی امام حسن عسكری(ع)، می توان به سخن «احمد بن عبیدالله بن خاقان» از دشمنان آل محمد و مردم «قم» توجه كرد كه گفته: «من کسی از علویان را چون حسن بن علی(ع) در سامرا ندیده و نشنیده بودم که چنین وقار و عظمتی داشته باشد و پیش سلطان و بنی هاشم محترم باشد و بر افراد مسن، امراء و وزراء و ... برتری داده شود. وقتي احترام بسيار ويژه پدرم را نسبت به او ديدم، نامش را پرسيدم. پدرم گفت: او ابن الرضا، امام رافضیان است. اگر روزی خلافت از بنی عباس خارج شود، در بين بنی هاشم، تنها او شایسته خلافت است».