منظور از یاد و ذکر خدا این است که انسان همیشه یقین و توجّه داشته باشد که هیچ موجودی در عالم نمی تواند مستقلّ و جدای از خدای متعال منشأ اثر باشد. قرآن کریم با وجودی كه مؤمنان را به ياد خداوند دستور مي دهد و آن را مایه آرامش دل ها می داند اما آن را در ذكر زباني خلاصه نمي كند، بلکه عمل صالح و تقوا نیز نقش بسزایی دارند. این آرامش محصول عبوديّت محض حقّ تعالى است و مانند ساير ملكات روحى با تمرين و گذشت زمان حاصل مى شود.

از مصاديق بارز ذكر، نماز مخصوصاً نماز جمعه است. خدا به پيروان موسی(ع) فرمود: تورات و نماز را مدار نجات خود قرار دهيد و به آن تمسّك كنيد و به رهروان عيسی(ع) فرمود: انجيل و نماز را محور رهايي از خطر سازيد و به آن استمساك نماييد و به راهيان طريق رسول اكرم(ص) فرمود: قرآن و نماز را معيار آزادي از هر گزندي بدانيد و به آن اعتصام كنيد. از اين تعميم، بر مي ‏آيد كه پيام جهاني خداوند به تمام امّتها اين است كه كتاب آسماني و نماز، مدار نجات ‏اند.

پيامبر اكرم(ص) می فرماید: «ذِكْرُ اللّهِ شِفاءُ الْقُلُوبِ». امام على(ع) نیز می فرماید: «هر كس قلب خود را با ياد پيوسته الهى آباد كند، اعمال او در پنهان و آشكار نيكو مى شود». در حديث ديگرى می فرماید: «ياد خدا شيطان را از شما طرد مى كند».
دل و جان انسان جايگاهى است كه هرگز نمى تواند خالى بماند؛ اگر ذكر خدا آن را پر كند، وسوسه هاى شيطانى از آن دور مى شود، و اگر خالى از يادخدا باشد جولانگاه شيطان و وسوسه هاى او خواهد شد. از سوى ديگر ياد خدا سبب مى شود، كه انسان به منبع كمال مطلق نزديكتر گردد.

هر ذكري كه از بنده صادر شود مَحْفوفِ به دو ذكر از خداست همانند احتفاف توبه عبد به دو توبه از مولی؛ يعني اول خداوند توفيق ذكرِ خود را به بنده عطا مي كند كه اين افاضه به جاي خود ذكرِ خدا نسبت به بنده است، آنگاه بنده موفّق به ياد خدا مي شود، سپس خداوند به عنوان قبول ذكرِ عبد مجدّداً به ياد او خواهد بود و عنايت لازم را مبذول مي دارد.

از آيات قرآن چنين استنباط مي شود كه سالك طریق وصل الی الله، در ابتدا مرعوب هیمنه و هیبت الهی مي شود و سلطه حضور او سبب اضطراب سالک ذاكر مي ‏گردد و هراسی مُقدَّس بر قلب او مستولي مي‏ گردد؛ اما كم كم اُنسِ با یاد خدا و خواندن و شنيدن كلام او، بر ايمانش می افزاید و همين افزايش ايمان سبب ورود او به دِژ امن الهی خواهد شد، سپس ظاهر و باطن، قلب و قالب او هر دو، به سوي ياد خدا مي ‏آرمد و نرم مي شود.

هر اندازه توجه به ذكر خدا ضعيف باشد، خلأ آن را غفلت از خدا پر مي كند و تأثير غفلت از خدا همان ترجيح دنيا بر آخرت است؛ چون اوصاف نفساني و اعمال خارجي تأثير و تأثّر متقابل دارند. همان طور كه نماز واقعي كه ذكر خالص خداست، ناهي از فحشا و منكر است، ارتكاب فحشا و منكر نيز ناهي از نماز و ذكر خداست.

حقیقت ذکر خدا این است که با تمام قلب و جان به ذات پاک خدا توجه داشته باشیم، همان توجهى که انسان را از گناه باز مى دارد و به اطاعت فرمان او دعوت مى کند.

ابن عساکر از امام حسن(ع) نقل نموده: «همانا من از پروردگارم حيا مى کنم که به ملاقات او روم در حالى که با پاى پياده به سوى خانه او نرفته ام»؛ ابن کثير گفته: ایشان در مصلاّى خود مى نشست و ذکر خدا را مى گفت تا خورشيد بالا بيايد؛ ابن عباس گفته: همانا حسن بن على 25 بار پياده حج بجا آورد در حاليکه اسبان نجيب او را همراهى مى کردند.

ذكر خدا به انسان در برابر وسوسه هاى نفس و شيطان مصونيّت مى بخشد. خداوند در آيه 28 سوره رعد مى فرمايد: (آنها [هدايت يافتگان] كسانى هستند كه ايمان آورده اند و دلهايشان به ذكر خدا مطمئن و آرام است)؛ «اَلَّذينَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللّهِ». در آیه 45 سوره عنکبوت، بعد از بيان اين نكته كه نماز انسان را از زشتيها و منكرات باز مى دارد، «اِنَّ الصَّلَوةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ» مى فرمايد: ( ذكر خدا از نماز هم بالاتر است!)؛ «وَ لَذِكْرُ اللّهِ اَكْبَرُ».