عهدهاي انسان با خودش، عهدهايى هستند كه به هنگام خودسازى و در طريق تكامل صفات نيك و اعمال صالح واقع شده و عرفا آن را نخستين گام سير و سلوک دانسته و از آن به «مشارطه» تعبیر می کنند، که «مراقبه» و «محاسبه» نفس را در پی دارد. مشارطه يعني انسان در هر صبحگاه با خودش عهد کند که تنها در مسير طاعت حق گام بردارد، در طول روز مراقب عمل به اين شرط و عهد باشد و سپس شامگاهان به محاسبه اعمال خویش بپردازد. بنابراين پايبندی انسان به عهد با خودش، يكى از طرق تهذيب نفس و نيل به فضائل اخلاقى مى باشد.

امام(ع) در ترسيم حال اهل ذكر و اولياء الله مى فرمايد: «اگر حال آنها را در برابر خود مجسّم سازى كه به حسابرسى اعمال خود نشسته اند و سنگينى بار خطاهايشان را بر دوش خود احساس كرده و در نتيجه گريه گلويشان را فشرده و با صداى بلند در پيشگاه پروردگارشان در مقام اظهار ندامت و اعتراف به تقصير آمده اند، خواهى ديد كه آنان نشانه هاى هدايت اند، فرشتگان آنها را در ميان گرفته و آرامش بر آنها نازل شده و خداوند به آنها نظر رحمت افكنده و از سعى و كوشش آنها راضى است و موقعيتشان را مى ستايد».

علماى اخلاق براى جهاد با نفس امورى را لازم می دانند؛ يكي از این امور كه بعد از مشارطه و مراقبه لازم است «محاسبه» مي ‌باشد؛ یعنی همان طور که خداوند اعمال ما را محاسبه می كند ما هم روزانه به محاسبه نفس بپردازيم، چنانچه نفس به وظیفه عمل كرده باشد، باید از او تشکر کرد و اگر معصيت كرده باشد بايد مواخذه شده و با انجام كارهاى خير آن را جبران كند.

«مراقبه و محاسبه» دو عامل مهم تربيت هستند. انسان وقتي بداند كسى مراقب اوست و در همه حال، او را زير نظر دارد و از اسرار درون او نيز مطلع است، ديگر خود را در انجام كارها آزادِ مطلق نمي بيند و در انجام كارها دقيق و سختگير مي شود. كدام عاقل است كه در معامله «متاع قليل» به «مواهب كثير» ترديد به خود راه بدهد؟ اينجاست كه ايمان به معاد مى تواند سرچشمه انواع انفاق ها، گذشت ها و ايثارها گردد و روح شجاعت، شهامت و صبر و استقامت را در انسان تقويت كند.

امام علی(ع) در ارتباط با «تهذيب نفس و خودسازى» از سوي شخص «پرهيزكار» می فرماید: «هر گاه نفس در انجام وظايفى كه از آن ناخشنود است سركشى كند، او نيز از آنچه نفس دوست دارد محرومش مى سازد». در واقع سالكان الى الله با نفس خويش شرط مى كنند كه از هر گناهی بپرهيزند، و در شبانگاه به محاسبه اعمال روزانه خود می پردازند و با مشاهده هرگونه آلودگی، نفس خویش را با محروم کردن از خواسته هایش مجازات می کنند تا رام گردد و در مسير اطاعت خداوند قرار گيرد.

عارفان اسلامى هر كدام مراحلى را براى «سير و سلوك» قائل شده اند؛ برخی آنرا در چهار چيز خلاصه كرده اند: مشارطه، مراقبه، محاسبه و معاقبه يا مؤاخذه. سالك، صبحگاه با نفس خويش شرط مى كند كه كمترين قدمى براى رضاى غير خدا برندارد، سپس در طول روز مراقب اعمال خويش است و شامگاه به حسابرسى مى پردازد و اگر خلافى از او صادر شده بود، نفس خويش را تنبیه می كند. اميرمؤمنان(ع) در خطبه 220 نهج البلاغه اساس پويش راه حق را احياى عقل و کنترل نفس و اصلاح اخلاق برشمرده، ونتیجه آنرا هدایت شدن و رسیدن به آرامش بیان نموده اند.

«مراقبه» مراقبت از خويشتن است به این صورت که انسان بعد از عهد و پيمان با خويش براى طاعت فرمان الهى و پرهيز از گناه بايد مراقب پاكى خويش باشد، چرا كه اگر غفلت كند، ممكن است تمام شرط و پيمانها به هم بريزد.

در آيات قرآن و روايات اسلامى اشارات فراوانى نسبت به مراقبه آمده است؛ به عنوان نمونه: سوره حشر، آيه 18، مى فرمايد: «و هر كس بايد بنگرد تا براى فردايش چه چيز از پيش فرستاده و از خدا بپرهيزيد كه خداوند از آنچه انجام مى دهيد آگاه است». اميرمؤمنان على(ع) نیز می فرماید: «سزاوار است انسان بر خويشتن مسلّط و هميشه مراقب قلب خود و نگاهدار زبان خويش باشد!».

انسان هرگاه نفس خود را محاسبه می کند، باید در برابر خطاهایش او را سرزنش و مجازات کند؛ زيرا اگر در مقابل كارهاى خلاف، هيچ واكنشى نشان ندهد، باعث جرأت و جسارت نفس است. مراقبه و سپس محاسبه در صورتى اثر قاطع دارد كه مسأله «معاقبه» و كيفرهاى مناسب نسبت به نفس و هوس هاى سركش را در پى داشته باشد. ولى اين به آن معنى نيست كه انسان دست به اعمال خشونت بار نسبت به خويشتن بزند، بلكه منظور كارهايى شبيه روزه گرفتن و و محروم ساختن خويشتن از پاره اى لذّات مادّى و امثال آن هاست.

علماى اخلاق براى جهاد با نفس امورى را بيان كرده اند كه التزام به آنها لازم است. يكي از آن امور «مراقبه» است كه بعد از مرحله «مشارطه» قرار دارد و شخص مراقب است تا نفسش از شرط هایی که با او گذاشته شده تخلف نكند. در این مرحله دو نوع دقت نظر لازم است: يكى قبل از عمل كه در قصد و حركت اوليه مراقب باشد كه براى خدا حركت كند، نه براى هوس. دوم در حین انجام عمل مراقب باشد حركات و سكناتش مطابق خواسته خداوند باشد.