آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

عارفان اسلامى هر كدام مراحلى را براى «سير و سلوك» قائل شده اند؛ برخی آنرا در چهار چيز خلاصه كرده اند: مشارطه، مراقبه، محاسبه و معاقبه يا مؤاخذه. سالك، صبحگاه با نفس خويش شرط مى كند كه كمترين قدمى براى رضاى غير خدا برندارد، سپس در طول روز مراقب اعمال خويش است و شامگاه به حسابرسى مى پردازد و اگر خلافى از او صادر شده بود، نفس خويش را تنبیه می كند. اميرمؤمنان(ع) در خطبه 220 نهج البلاغه اساس پويش راه حق را احياى عقل و کنترل نفس و اصلاح اخلاق برشمرده، ونتیجه آنرا هدایت شدن و رسیدن به آرامش بیان نموده اند.

تعبير سير و سلوك كه در تعبيرات اهل عرفان اسلامى در عصر ما و اعصار قريب به آن رايج شده، در واقع برگرفته از تعبيراتى در قرآن مجيد است، آنجا كه مى فرمايد: «يَا أَيُّهَا الاِْنسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَى رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاَقِيهِ»(1)؛ (اى انسان تو با تلاش و رنج بسوى پروردگارت پيش مى روى و سرانجام او را ملاقات خواهى كرد).
آيات توبه مانند «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللهِ تَوْبَةً نَّصُوحاً»(2)؛ (اى كسانى كه ايمان آورده ايد، به سوى خدا بازگرديد، بازگشتى خالص)، با توجّه به اينكه توبه در اصل به معناى بازگشت است؛ و آيه شريفه «إِنَّا للهِِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ»(3)؛ (ما از آنِ خدا هستيم و بسوى او باز مى گرديم).
در واقع روح انسان همانند غواصى است كه به عالم ماده آمده و همراه جسم مادّى شده، تا در اعماق درياى اين جهان فرو رود و گوهرهاى گرانبهايى را از آنجا با خود حمل كرده و بيرون آورد. غواصان، گاه جسم سنگينى را به پاى خود مى بندند تا آنها را به عمق دريا فرو برد هنگامى كه كاوشهاى خود را انجام دادند، آن جسم را از پاى خود گشوده و به سطح آب باز مى گردند. خوشبخت و سعادتمند كسانى كه بدانند گوهرهاى گرانبها كجاست.
هدف از اين سير و سلوك الى الله كه با خودسازى و تهذيب نفس و توبه و انابه و رياضات مشروع شروع مى شود، همان عبور از نفس اماره به سوى نفس لوامه و از آنجا به سوى نفس مطمئنه و رسيدن به مقام پرافتخار راضية مرضيه است. عبورى كه در نهايت به مكاشفاتى منتهى مى شود و پرده ها از برابر چشم انسان برداشته مى گردد و همان گونه كه پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) درباره جوان سعادتمندى كه صبحگاهان در صف نماز جماعت با آن حضرت ملاقات كرد و آثار عبادت شبانه در او نمايان بود، فرمود: «هذا عَبْدٌ نَوَّرَ اللهُ قَلْبَهُ بِالاِْيمانِ»(4)؛ (اين بنده اى است كه خداوند قلبش را با ايمان روشن ساخت).
عارفان اسلامى و رهروان اين راه هر كدام مقامات و مراحلى را براى اين سير و سلوك قائل شده اند كه با يكديگر متفاوت است و بسيارى معتقدند اين مراحل را از آيات قرآنى و روايات معصومين(عليهم السلام) اخذ كرده اند. بعضى از آنها برنامه روزانه سالكان الى الله را در چهار چيز خلاصه كرده اند: مشارطه، مراقبه، محاسبه و معاقبه يا مؤاخذه. به اين ترتيب سالك، صبحگاهان با نفس خويش شرط مى كند كه كمترين قدمى براى رضاى غير خدا برندارد، سپس در تمام طول روز مراقب اعمال خويش است و شامگاهان به حسابرسى مى پردازد و اگر خلافى از او صادر شده بود، نفس خويش را از طريق منع از مشتهيات و خواسته ها عقوبت مى كند. در رساله سير و سلوك كه منسوب به فقيه بزرگوار مرحوم علاّمه «بحرالعلوم» است، منزلگاهها و مقامات دوازده گانه اى براى اين برنامه ذكر شده، كه بعد از پيمودن آن منزلگاهها انسان وارد عالم خلوص مى شود و مصداق «بَلْ أَحْيَآءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ»(5) مى گردد. در اين رساله آداب بيست و پنج گانه اى براى رسيدن اين مقصد ذكر شده است.(6)
متأسّفانه اين مسئله مورد سوء استفاده فراوانى ـ مخصوصاً در عصر ما ـ واقع شده است و صوفيان كه همه گرفتار انحرافاتى در اعتقاد و عمل هستند اين موضوع را دستاويز خود قرار داده و همگى خود را سالكان الى الله مى پندارند، در حالى که غالباً مصداق این آیات می باشند: «قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالاَْخْسَرِينَ أَعْمَالا * الَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِى الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَهُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعاً»(7)؛ (بگو آيا به شما خبردهم كه زيانكارترين مردم در كارها، چه كسانى هستند؟ آنها كه تلاشهايشان در زندگى دنيا نابود شده، با اين حال مى پندارند كار نيك انجام مى دهند). ولى در اين ميان افرادى هستند كه همواره در سايه كتاب و سنّت گام بر مى دارند و از مسير قرآن و گفتار معصومان خارج نمى شوند، آنها سالكان واقعى و پويندگان راه حقند.
اميرمؤمنان على(عليه السلام) كه امام العارفين است در خطبه 220 نهج البلاغه اساس پويش راه حق را احياى عقل و اماته نفس و اصلاح اخلاق برشمرده است و آثار سه گانه مهمّ اين پويندگى را به طرز بسيار زيبا و گويايى بيان فرموده است.(8)