آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

در آيات قرآن و روايات اسلامى اشارات فراوانى نسبت به مراقبه آمده است؛ به عنوان نمونه: سوره حشر، آيه 18، مى فرمايد: «و هر كس بايد بنگرد تا براى فردايش چه چيز از پيش فرستاده و از خدا بپرهيزيد كه خداوند از آنچه انجام مى دهيد آگاه است». اميرمؤمنان على(ع) نیز می فرماید: «سزاوار است انسان بر خويشتن مسلّط و هميشه مراقب قلب خود و نگاهدار زبان خويش باشد!».

در آيات قرآن و روايات اسلامى اشارات فراوانى نسبت به مراقبه آمده است؛ از جمله:
1 ـ در آيه 14 سوره علق مى خوانيم: «اَلمْ يَعْلَمْ بِاَنَّ اللّهَ يَرى»؛ (آيا انسان نمى داند كه خدا او و اعمالش را مى بيند) كه این آیه هم اشاره به مراقبت پروردگار نسبت به اعمال انسان است، و هم اين كه او بايد مراقب خويش باشد.
و در جاى ديگر خطاب به مؤمنان مى فرمايد: «يا اَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَد وَ اتَّقُوا اللّهَ اِنَّ اللّهَ خَبيرٌ بَما تَعْمَلُونَ»(1)؛ (اى كسانى كه ايمان آورده ايد! از [مخالفت] خدا بپرهيزيد و هر كس بايد بنگرد تا براى فردايش چه چيز از پيش فرستاده و از [مخالفت] خدا بپرهيزيد كه خداوند از آنچه انجام مى دهيد آگاه است).
جمله: «وَ لْتَنْظُر نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَد»؛ در واقع همان مفهوم مراقبه را مى رساند.
همين معنى در جاى ديگر قرآن، در شكل محدودترى بيان گرديده، مى فرمايد: «فَلْيَنْظُرِ الاِْنْسانُ اِلى طَعامِهِ»(2)؛ (انسان بايد به طعام خويش بنگرد) و مراقب باشد كه آيا از طريق حلال آنها را فراهم ساخته يا از طريق حرام!(3)
2 ـ در حديثى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم كه در تفسير احسان در آيه شريفه: «اِنَّ اللّهَ يَأمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الاِْحْسان» فرمود: «اَلاِحْسانُ اَنْ تَعْبُدَ اللّهَ كَاَنَّكَ تَراهُ فَاِنْ لَمْ تَكُنْ تَراهُ فَاِنَّهُ يَراكَ»(4)؛ (نيكوكارى به اين است كه آن چنان خدا را پرستش كنى كه گويى او را مى بينى، و اگر تو او را نمى بينى او تو را مى بيند).
بديهى است كه توجّه به اين حقيقت كه خداوند در همه جا و در هر حال و در هر زمان، ناظر و شاهد و مراقب اعمال ما است، روح مراقبت را در ما زنده مى كند، تا پيوسته مراقب اعمال خويش باشيم.
3 ـ در حديث ديگرى از اميرمؤمنان على(عليه السلام) آمده است كه فرمود:«يَنْبَغى اَنْ يَكُونَ الرَّجُلُ مُهَيْمِناً عَلى نَفْسِهِ، مُراقِباً قَلْبَهُ،حافِظاً لِسانَهُ»(5)؛ (سزاوار است انسان بر خويشتن مسلّط و هميشه مراقب قلب خود و نگاهدار زبان خويش باشد).
4 ـ در حديثى از امام صادق(عليه السلام) چنين نقل شده است: «مَنْ رَعْى قَلْبَهُ عَنِ الْغَفْلَةِ وَ نَفْسَهُ عَنِ الشَّهْوَةِ وَ عَقْلَهُ عَنِ الْجَهْلِ، فَقَدْ دَخَلَ فى ديوانِ الْمُتَنَبِّهينَ، ثُمَّ مَنْ رَعى عَمَلَهُ عَنِ الْهَوى، وَ دينَهُ عَنِ البِدْعَةِ، وَ مالَهُ عَنِ الْحَرامِ فَهُوَ مِنْ جُمْلَةِ الصّالِحينَ»(6)؛ (كسى كه مراقب قلبش در برابر غفلت، و نفسش در برابر شهوت، و عقلش در مقابل جهل باشد، نام او در دفتر بيداران و آگاهان ثبت مى شود، و آن كسى كه مراقب عملش از نفوذ هوا پرستى و دينش از نفوذ بدعت، و مالش از آلودگى به حرام بوده باشد در زمره صالحان است).
5 ـ در حديث قدسى مى خوانيم خداوند مى فرمايد: «يا بُؤْساً لِلْقانِطِينَ مِنْ رَحْمَتى، وَ يا بُؤْساً لِمَنْ عَصانى وَ لَمْ يُراقِبْنى»(7)؛ (بدا به حال كسانى كه از رحمت من مأيوس شوند و بدا با حال كسى كه نافرمانى من كند، و مراقب (حضور) من نباشد).
6 ـ در يكى از خطبه های اميرمؤمنان على(عليه السلام) آمده است: «فَرَحِمَ اللّهُ امْرَءً راقَبَ رَبَّهُ وَ تَنَكَّبَ ذَنْبَهُ،وَكابَرَ هَواهُ، وَكَذَّبَ مُناهُ»(8)؛ (خدا رحمت كند كسى را كه [در اعمال خويش] مراقب پروردگارش باشد، و از گناه بپرهيزد و با هواى نفس خويش مبارزه كند و آرزوهاى واهى را تكذيب نمايد).
7 ـ در نهج البلاغه نيز آمده است: «فَاتَّقُوا اللّهَ عِبادَ اللّهِ تَقِيِّةَ ذى لُبٍّ شَغَلَ التَّفَكُّرُ قَلْبَهُ ... وَ راقَبَ فى يَوْمِهِ غَدَهُ»(9)؛ (پس تقواى الهى پيشه كنيد اى بندگان خدا، تقواى انديشمندى كه تفكر قلب او را به خود مشغول داشته ... و امروز مراقب فردا [ى قيامت] خويش است).
آرى! «مراقبت» از خويشتن يا پروردگار يا قيامت كه در اين روايات آمده همه به يك معنى است؛ يعنى، مراقب اعمال و اخلاق خويش بودن، و نظارت دقيق بر آن داشتن، و همه روز و در همه حال و در هر جا به كارهايى كه از وى سر مى زند، توجّه كند.
كوتاه سخن اين كه: رهروان راه حق و سالكان طريق الى اللّه بايد بعد از «مشارطه»، يعنى عهد و پيمان بستن با خود و خداى خويش جهت اطاعت و بندگى حقّ و تهذيب نفس، بطور مداوم مراقب خود باشند كه اين پيمان الهى شكسته نشود، و درست همانند طلبكارى كه از همپيمانانش مطالبه پرداخت ديون مى كند، از نفس خويش مطالبه وفاى به اين عهد الهى را بنمايد؛ بديهى است هرگونه غفلت سبب عقب ماندگى و ضرر و زيان فاحش است، همان گونه كه اگر انسان در مطالبات مادّى اش كوتاهى كند، به آسانى سرمايه هاى خود را از دست مى دهد، بخصوص اين كه در برابر افرادى فريبكار و فرصت طلب قرار گيرد.(10)