امام علی(ع) درباره گرفتارى هاي گنهكاران در برزخ تاكيد دارد كه بزرگترين بلا در آنجا، ورود در جهنم، آب سوزانِ دوزخ، شعله هاى برافروخته و نعره هاى آتش آن است. از تعبيرات امام فهميده مى شود كه عذاب برزخى، شديد و وحشتناك است. آتشش فرياد مى زند و شعله هايش زبانه مى كشد و آب سوزانش سخت جانكاه است، نه فَتْرتى آرام بخش وجود دارد و نه آرامشى كه از درد جانكاهش بكاهد، نه قدرتى كه مانع كيفر شود و نه مرگى كه او را برهاند و نه خوابى كه تسكين دهد؛ بلكه در ميان انواع كيفرهاى مرگبار و عذاب هاى مداوم گرفتار است.

امید از عوامل بسیار سازنده در انسان است. آدمى اگر امید به نجات داشته باشد در صدد اصلاح خود بر آمده و به فکر بازگشت به سوى خدا مى افتد. شفاعت  مثل توبه  از عوامل باز بودن روزنه امید بر روى گناهکاران است.

انسان تا در این دنیا هست و رشته حیاتش باقى است و تا وقتى که مرگ مستقیماً به او روى نیاورده است، مهلت براى توبه کردن دارد. تنها در وقتى که انسان در چنگال مرگ گرفتار است و هیچ امیدى به نجات ندارد، توبه مورد قبول واقع نمى شود.

شیعیان براى اداى احترام و طلب شفاعت به زیارت مى روند. زیارت نامه های شیعی پر از معارف توحیدی است. شیعه در زیارتنامه هایش صاحبان قبور را بندگان خدا، عاملان به تکالیف الهی و راهنمایان به خدا می داند نه خدایان دیگر. شیعه بوسیله آنها در پیشگاه الهی شفاعت می طلبد. قرآن گنهکاران را به شفاعت طلبیدن از پیغمبر اکرم (ص) تشویق کرده و مى گوید: «هر گاه آنها زمانى که به خویش ستم مى کردند، به سراغ تو مى آمدند و توبه مى کردند و رسول خدا نیز براى آنها استغفار مى کرد، خدا را توبه پذیر و مهربان مى یافتند».

یهودیان نه فقط در این دنیا براى خود برترى قائلند، بلکه معتقدند: این امتیاز نژادى در آخرت نیز به کمک آنها مى شتابد و گنهکارانشان بر خلاف افراد دیگر تنها مجازات کوتاه مدت و خفیفى خواهند دید. و همین پندارهاى غلط آنها را آلوده به انواع جنایات، بدبختى ها و سیه روزى ها کرده. آیه 80 سوره بقره مى فرماید: «آنها گفتند: هرگز آتش دوزخ، جز چند روزى به ما نخواهد رسید. بگو آیا پیمانى نزد خدا بسته اید که هرگز خداوند از پیمانش تخلف نخواهد کرد؟ یا این که چیزى را به خدا نسبت مى دهید که نمى دانید؟!».
 

روایات فراوانی درباره بداء و تغییر مقدرات در پرتو رفتار انسان وارد شده، مثلا یکی از موارد بداء دعاست و استجابت دعا به معنی تغییر تقدیر الهی است؛ لذا در آیات و روایات تأکید زیادی بر دعا شده و برخی صحابه مثل عمر و ابن مسعود در دعایی از خدا می خواستند که نام آنها را از زمره گنهکاران محو کند، یا در مورد رزق و عمر انسانها آمده: «لا یَزِیدُ الْعُمْرَ اِلاَّ الْبِرُّ وَ لاَ یَرُدُّ الْقَدَرَ اِلاَّ الدُّعاءُ...» و «اَلْاِسْتِغْفارُ یَزِیدُ فِی الرِّزْقِ...».

خداوند در بیان اوصاف قیامت می فرماید: «آنها را از روز نزدیک بترسان! در آن روز، از شدت هول و ترس، دلها به گلوگاه مى رسد!». بر اساس این آیه هنگامى که انسان در تنگناهاى سخت قرار مى گیرد، احساس مى کند قلبش مى خواهد از حنجره اش بیرون آید. سپس می فرماید: «براى ستمکاران دوستى وجود ندارد و نه شفاعت کننده اى، و خداوند به حق داورى مى کند». در واقع قیامت، روز داورى خداوند است، و خداوند به حق داورى مى کند، زیرا داورى به ظلم، جهل و ناآگاهى ناشى مى شود، و خداوند بر همه چیز، حتى اسرار ضمائر اِحاطه دارد.

درمقابل نظرعوام که مى گویند: آتش که گرفت خشک و تر با هم می سوزند، در منطق عقل و تعالیم انبیاء هیچ بى گناهى به جرم گناه دیگرى مجازات نمی شود. در تمام شهرهاى لوط یک خانواده مؤمن وجود داشت که به هنگام مجازات قوم، از عذاب نجات یافت. در چند جای قرآن نیز تاکید شده: هیچ کس بار گناه دیگرى را بر دوش نمى کشد و کسى را به جرم دیگرى مجازات نمى کنند. لذا احادیث غیرمعتبر را که بر خلاف این قانون کلّى باشد یا باید کنار گذاشت و یا توجیه کرد، و حتی فرزندان کفار و نامشروع هم درهای سعادت به رویشان باز است.

هر مأموریتى نیاز به شایستگى در خور آن مأموریت دارد؛ لذا پیامبران، که پیام سراسر نور و معنویت خدا را از طریق وحى دریافت داشته، باید چنان پاک و منزّه باشند که بتوانند با ذات پاک خدا که از هر عیب و نقص مبّراست ارتباط پیدا کنند، و پیامى که محتوایش مملوّ از پاکى و تقواست دریافت دارند. از سوى دیگر نماینده هرکس مظهر وجود او است، و طبق آیه 124 سوره انعام خداوند که منبع لایزال معنویت و پاکى است، نماینده خود را از میان گنهکاران انتخاب نمی کند.

اگر از پیامبر گناهى سرزند مستلزم امور باطلی است، از جمله: 1- اجتماع ضدّین؛ از یک سو باید در همه چیز از پیامبر پیروى کرد، از سوى دیگر باید در مورد آن گناه با او مخالفت کرد. 2- باید شهادتش پذیرفته نباشد، درحالی که شاهد بر وحى الهى و شاهد بر امّت ها در قیامتند. 3- باید مقام او از گنهکاران امّت که با وحی در ارتباط نیستند نیز پایین تر باشد. 4- دعوت آنها به اعمال صالح اثری ندارد. 5- باید لعن او جایز باشد. 6- باید در زمره اغواشدگان شیطان باشد، با این که انبیاء به طور مسلّم از مخلصین هستند.