«حاكم» از ماده «حكم» به گفته «مقاييس اللّغه» در اصل به معناى منع است و قبل از هر چيزى به معناى منع از ظلم و ستم مى باشد و «حكيم» را از آن نظر حكيم مى گويند كه نيروى بازدارنده اى در مقابل كارهاى خلاف دارد. توصيف خداوند به اين صفت به خاطر آن است كه همه موجودات را _ چه در عالم تكوين و چه در عالم تشريع _ از خلافكارى باز داشته و نهى مى كند. واژه «حكيم» از آن نظر كه حكايت از علم خدا مى كند جزء صفات ذات است و از آن نظر كه اشاره به آفرينش موجودات براساس نظم خاص و تشريع قوانين براساس مصالح كامل و متقن دارد، جزء صفات فعل محسوب مى شود.

خداوند در سوره «شوری» مى فرمايد: «او بلند مرتبه و حكيم است». علوّ او ايجاب مى كند كه جز از طریق الهام قلبى، سخن گفتن به وسيله ايجاد امواج صوتى و یا فرستادن پيك وحى با بندگان كه موجودات جسمانى و مخلوقات امكانى هستند، رابطه اى برقرار نسازد؛ و حكمت او ايجاب مى كند كه وحى نازل شده، مملو از معارف و تعاليم راه‌گشاى انسان به سوى قرب خدا و سعادت او باشد. از اينجا روشن مى شود كه رابطه تنگاتنگى ميان اين دو وصف «علىّ و حكيم» و محتواى آيه وجود دارد.

اوصاف «عزيز» و «حكيم» اشاره به علم و قدرت بى انتهاي خداوند دارد و غالباً در آياتى با موضوع تشريع احكام و بعثت انبياء و نزول قرآن آمده اند. خدا در تشريع قوانين و نزول قرآن، نياز انسان ها را بيان كرده است؛ چرا كه هم حكيم است و هم قدرت آن را دارد. گاه ذكر اين دو وصف براى اميد دادن به مؤمنان است، تا بدانند در حوادث و در برابر دشمنان تنها نيستند. لذا به حكم عزّتش كه مانعى در برابر اراده او نيست و به حكم حكيم بودنش كه از اسرار هستى و مصلحت و مفسده كارها باخبر است، بهترين نظام را برپا كرده است.

خداوند در قرآن پس از آن که دو وصف «حکیم» و «خبیر» را در کنار هم قرار داده، مى فرمايد: «اين كتابى است كه آياتش استوار گرديده؛ سپس [هر مطلبى در جايگاه خود] بيان شده و از نزد خداوند حكيم و آگاه [نازل گرديده] است». «زمخشری» می گوید: «اين دو وصف اشاره به دو فعلى است كه در آيه آمده؛ يعنى استحكام قرآن و سنجيده بودن آيات آن به خاطر اين است كه از ناحيه شخص حكيمى صادر شده و تبيين و تشريح آياتاش از ناحيه خداوندى صورت گرفته است كه از تمام كيفيّات امور آگاه است».

خداوند مى فرمايد: «و اگر فضل و رحمت خدا شامل حال شما نبود و اين كه او توبه پذير و حكيم است [بسيارى از شما گرفتار مجازات سخت الهى مى شديد!]». اين آيه بعد از آيات مربوط به «لعان» قرار گرفته است. لعان اين است كه مردى همسر خود را بدون اقامه شاهد متهم به زنا كند، در اين صورت هشتاد تازيانه می خورد، ولى قرآن اين حكم را از شوهر برداشته؛ لکن آن دو براى هميشه بر يكديگر حرام مى شوند. خدا راه توبه را به روى طرفين، باز گذاشته تا اگر يكى، ديگرى را بى دليل متهم ساخت، مجازات تهمت را بپذيرد و به زناشوئى باز گردد.

در سوره «فصلت» به تعبيري برخورد مي‌كنيم كه توصيف «حكيم» در كنار «حميد» ديده مى شود. در این آیه خداوند ضمن اشاره به عظمت قرآن مجيد مى فرمايد: «... هيچ گونه باطلى، نه از پيش رو، و نه از پشت سر، به سراغ آن [قرآن] نمى آيد؛ چرا كه از سوى خداوند حكيم و شايسته ستايش نازل شده است». آری خداوند حكيمى آن را نازل كرده كه از همه اسرار آفرينش انسان و جهان آگاه است و با نزول آن، انسان را از بزرگ ترين نعمت خود بهره مند كرده است، نعمتى كه شايسته هرگونه حمد است و به اين دليل توصيف «حميد» بعد از «حكيم» آمده است.

در کتب مسیحیت با اشاره به زشتی شراب، حکم آن را بیان می کند، به عنوان مثال در کتاب امثال سليمان می خوانیم شراب سبب مى شود كه از انسان حركات و سخنانى سربزند که مورد تمسخر واقع شود و هر كسى كه به شراب فريفته شود حكيم نمى شود. در فصل 28 كتاب اشعياء آمده: شراب سبب گمراهی می گردد و ... . از این تعبیرات درمی یابیم که شراب به جسم و جان انسان زيان مى رساند و سبب گمراهى و بدبختى انسان ها مى شود.

از دیدگاه اسلام، تنها اطاعت از خداوند واجب است. چرا که عالم، حکیم، خبیر، رحیم و مهربان، و خالی از هرگونه خطاست. اگر خواست حاکمان، دوستان، فرزندان و . . . با خواست خداوند هماهنگ نباشد، اطاعت از آنها شرک است. چرا که همتایی برای او در اطاعت قرار داده است.

شمس الدین ابو جعفر محمد بن زین الدین علی بن حسام الدین ابراهیم بن حسین بن ابراهیم بن ابی الجمهور شیبانی احسائی معروف به ابن ابی الجمهور احسائی (840ق- بعد از 901 ق) یکی از بزرگترین دانشمندان شیعه در قرن نهم هجری است که تقریباً در همه زمینه های علمی مرسوم در آن زمان از طبیعیات و ریاضیات گرفته تا تاریخ و حدیث و فقه متبحر و صاحب نظر بود.
وی در یکی از روستاهای شهر احسای عربستان به دنیا آمده و در همانجا رشد کرد و برای تکمیل مراتب تحصیل و تحقیق به عراق سفر کرد. وی سپس به شهرهای مختلف عراق، عربستان، ایران و شام مسافرت کرده و از حضور علمای آن دیار بهره برد و به ترویج معالم و معارف اهل بیت پیامبر (علیهم السلام) پرداخت.

واژه «حكيم» از ماده «حكمت» گرفته شده كه عدالت و علم و حلم را مى رساند. بعضى گفته اند: اين ماده در اصل به معناى منع كردن از چيزى به خاطر اصلاح آن مى باشد؛ يا منع كردن از ظلم، به همين جهت علم و دانش را «حكمت» مى گويند؛ چون شخص را از كارهاى خلاف باز مى دارد، و حكم كردن در مواردى به كار مى رود كه جلوي خلاف‌ كاري افراد را بگيرد.