آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علي(ع) «خوف الهي» را سپری در برابر حوادث خطرناک می داند؛ به طوري كه اگر ترسی در کار نباشد خیلی زود انسان خود را به پرتگاه حوادث می افکند. از سوی دیگر، افراط و تفریط در خوف الهي نيز، سبب گرفتاری در حوادث مرگبار می شود. بر این اساس خوف از خدا در كلام امام(ع)، به معنی خوف از عدالت و مجازات هاى عادلانه اوست. اما اگر کسی تنها به رحمت او اميدوار باشد و اثرى از خوف در وجود آنها نباشد، به انواع گناهان آلوده می شود، از این رو در تعاليم دينى آمده كه انسان باايمان بايد با دو بال خوف و رجا پرواز كند.

امام علي(عليه السلام) در بخشي از حکمت 208 «نهج البلاغه» تاكيد مى كند كه اگر كسى خواهان امنيت و آرامش است بايد خائف باشد، هميشه خوف، سپرى است در برابر حوادث خطرناك و راز اين كه خداوند آن را در وجود انسان قرار داده، اين است كه اگر ترسى در كار نباشد خيلى زود انسان خود را به پرتگاه ها مى افكند و در چنگال حوادثِ سخت گرفتار مى سازد و به مرگ زودرس مبتلا مى شود. البته اگر اين خوف در حد اعتدال باشد به يقين سپرى در برابر بلاهاست و اگر به افراط بينجامد انسان را از تلاش و كوشش باز مى دارد و به محروميت دچار مى شود و اگر به تفريط گرايد و از موجودات خطرناك نترسد گرفتار انواع حوادث مرگبار خواهد شد.
شك نيست كه خوف در كلام امام(عليه السلام) اشاره به خوف از خدا يعنى خوف از عدالت و مجازات هاى عادلانه اوست. كسانى كه داراى چنين خوفى باشند از عذاب الهى در دنيا و آخرت در امانند و به عكس آنها كه تنها به رحمت او اميدوار گردند و اثرى از خوف در وجود آنها نباشد آلوده انواع گناهان شده و گرفتار مجازات خداوند در اين سرا و آن سرا مى شوند. به همين دليل در تعليمات دينى ما كراراً آمده است كه انسان باايمان بايد با دو بال خوف و رجا پرواز كند.
در وصاياى «لقمان» به فرزندش مسائل شگفت آورى وجود دارد، امام صادق(عليه السلام) از وصاياى «لقمان حكيم» جمله اى را نقل کرده و مى فرمايد: «خَفِ اللهَ عَزَّوَجَلَّ خِيفَةً لَوْ جِئْتَهُ بِبِرِّ الثَّقَلَيْنِ لَعَذَّبَكَ وَ أرْجُ اللهَ رَجاءً لَوْ جِئْتَهُ بِذُنُوبِ الثَّقَلَيْنِ لَرَحِمَكَ»(1)؛ (آن گونه از خداوند عزوجل ترسان باش كه اگر تمام اعمال نيك جن و انس را به جا آورى احتمال ده كه تو را [به سبب بعضى از اعمالت] عذاب مى كند و آنچنان به خداوند اميدوار باش كه اگر گناه انس و جن را انجام داده باشى ممكن است مشمول رحمت او واقع شوى). سپس امام صادق(عليه السلام) افزود: پدرم چنين مى فرمود: «إنّه لَيْسَ مِنْ عَبْدٍ مُؤْمِنٍ إلَّا وَ فِي قَلْبِهِ نُورَانِ: نُورُ خِيفَةٍ وَ نُورُ رَجاءٍ لَوْ وُزِنَ هذَا لَمْ يَزِدْ عَلَى هذَا وَ لَوْ وُزِنَ هذَا لَمْ يَزِدْ هذَا»(2)؛ (در قلب هر فرد با ايمانى دو نور هست: نور خوف و نور رجا، اگر اين را وزن كنند چيزى اضافه بر آن نيست و اگر آن را وزن كنند چيزى اضافه بر اين نخواهد بود).
البته منظور اين نيست كه واقعاً همه گناهان را انجام مى دهند و با همان حالت از دنيا مى روند، بلكه مقصود اين است كه اميدوار باشند سرانجام توبه مى كنند و در مقام اصلاح بر مى آيند و سپس از دنيا مى روند. در روايت ديگرى در همان باب از امام صادق(عليه السلام) نقل شده كه: «راوى عرض مى كند: جمعى از دوستان شما هستند كه خود را آلوده گناهان مى كنند و مى گويند: اميد [به رحمت خدا و محبت اهل بيت(عليهم السلام)] داريم، امام فرمود: «كَذَبُوا لَيْسُوا لَنا بِمُوالٍ»؛ (آنها دروغ مى گويند از دوستان ما نيستند)، سپس افزود: «اُولئِكَ قَوْمٌ تَرَجَّحَتْ بِهِمِ الاَمانِىُّ مَنْ رَجَا شَيْئاً عَمِلَ لَهُ وَ مَنْ خَافَ مِنْ شَىْءٍ هَرَبَ مِنْهُ»(3)؛ (آنها كسانى هستند كه در چنگال آرزوها گرفتار شده اند [؛ زيرا] كسى كه اميد به چيزى داشته باشد براى آن عمل مى كند و كسى كه از چيزى بترسد از آن مى گريزد).(4)