آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

عمرو عاص نه درجاهلیّت و نه در دوران نبوّت پیامبر(ص) نقش موثر و شجاعتی در جنگها نداشته است؛ اما بزدلی هایی از خود نشان داده که سالیان متمادى براى او ماند به طورى که ضرب المثل شد و با آن آواز مى خواندند، یکى آنکه در برابر امیرالمؤمنین(ع) از ترس جان خویش شرمگاه خود را نمایان ساخت، و دیگر اینکه از چنگال مالک اشتر فرار کرد. حلبى مى گوید: آقاى ما على(ع) در حمله اى که به عمرو بن عاص نمودند، وقتى دید نزدیک است کشته شود شرمگاهش را نمایان کرد و على(ع) از او روى برگرداند.

از پسر نابغه (عمرو عاص) چه در زمان جاهلیّت و چه در دوران نبوّت پیامبر(صلى الله علیه وآله) نقش مؤثّر و روشنى در غزوات و جنگ ها سراغ نداریم. امّا در جنگ صفّین دو حرکت جالب از او به یادگار مانده است: یکى آنکه در برابر امیرالمؤمنین از ترس جان خویش شرمگاه خود را نمایان ساخت، و دیگر اینکه از چنگال مالک اشتر فرار کرد. ننگ عمل اوّلِ او مدّت هاى مدید و سالیان متمادى براى او ماند به طورى که ضرب المثل شد و با آن آواز مى خواندند. عتبة ابن ابى سفیان در شعرش راجع به رسوایى او مى گوید:
سوى عمرو وَقَتْهُ خصیتاهُ *** نجا ولقلبِهِ منهُ وجیبُ(1)
(جز عمرو که بیضتینِ او جانش را حفظ کرد، نجات پیدا کرد در حالى که قلبش از این ماجرا در ترس و اضطراب بود).
معاویه هم در ابیاتى از عمرو عاص و جایگاه او یاد مى کند:
فقد لاقى أبا حسن علیّاً *** فآب الوائلیُّ مآب خازی
فلو لم یُبدِ عورتَهُ لَلاقى *** به لیثاً یذلِّلُ کلَّ غازی
(عمرو بن عاص بن وائل (وائلى) با ابوالحسن على، در جنگ رو در رو شد و با خارى و رسوایى بازگشت. اگر شرمگاهش را نمایان نکرده بود شیر مردى به او دست مى یافت که هر جنگجویى را به خاک مذلّت مى افکند).
و در شعر امیر ابوفراس آمده است:
ولا خیرَ فی دفعِ الردى بمذلّة *** کما ردّها یوماً بسوأته عمرو
(خیرى در این نیست که انسان هلاکت و مرگ را با ذلّت از خود دفع کند، چنانکه روزى عمرو با شرمگاهش از مرگ رهایى جست).
و این کار زشت و رسوا مکرّر از این فرد سرزده است.
بنابراین سخنِ ابن حجر در «الإصابة»(2) هیچ ارزشى ندارد. او مى گوید:
پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) عمرو بن عاص را به خاطر معرفت و شجاعتش به خود نزدیک مى نمود!
با نگاهى به تاریخ در مى یابیم که عمرو عاص نخستین کسى نیست که از ترس امیرالمؤمنین چنین کارى کرده است، بلکه او در این کار به «طلحة بن ابى طلحه» اقتدا کرده است كه در جنگ اُحد وقتى که امیرالمؤمنین(علیه السلام) به سویش حمله کرد و یقین کرد که به دست ایشان کشته مى شود عورتش را در معرض دید قرار داده و نمایان ساخت. براى مطالعه بیشتر مى توانید به تاریخ ابن کثیر مراجعه کنید(3).
این جريان را حلبى نیز در کتاب سیره اش(4) نقل کرده و سپس مى گوید:
چنین جریانى در جنگ صفّین دو بار براى آقاى ما على(کرّم الله وجهه) اتّفاق افتاد: اوّل در حمله اى که بر بُسر بن أرطاة داشتند، و بار دوم در حمله اى که به عمرو بن عاص نمودند که وقتى دید نزدیک است کشته شود شرمگاهش را نمایان کرد و على(کرّم الله وجهه) از او روى برگرداند.(5)