هدایت و ضلالت الهی، و مسئله عدل الهی؟

خداوند چندین بار در قرآن هدایت و گمراه نمودن انسانها را به خود نسبت داده می فرماید: «یضِلُّ اللَّهُ مَنْ یشَاءُ وَیهْدِی مَنْ یشَاءُ»؛ آیا این مسئله جبر نیست؟! آیا مجازات و جهنّمی نمودن انسانی را که خدا گمراه نموده، با عدل الهی منافات ندارد؟!

عمل و انتخاب انسان در هدایت و ضلالت او نقش مهمّی دارد و اگر مى بینیم که گمراهی بشر به خدا نسبت داده شده است، به خاطر آنست که این خاصیّت را «خداوند» در اعمال و انتخاب های او نهاده است. خداوند زمینه هدایت همگان را فراهم نموده است؛ ولی برخی از افراد با ارتکاب گناه و معصیت خود را از آن محروم می سازند و به ضلالت و گمراهی می افتند.
«هدايت الهى» به معناى توفيق بر كارهاى خير و راه‏ هاى نيك بختى و سعادت است و آن مخصوص كسانى است كه در راه حق گام بردارند و در اين راه مجاهده كنند. «ضلالت» نیز به معنی سلب اين توفيق و قطع اين كمك الهى که مخصوص گنهكاران و ستمگران و مسرفان و افراد بى‏ ايمان است.

آثار «ايمان به خدا» از زبان امام علي(ع)

از ديدگاه امام علي(ع) «ايمان به خدا» چه آثاری به دنبال دارد؟

ایشان مي فرمايد: «به سبب ايمان، انسان به اعمال صالح رهنمون مى شود و به وسيله اعمال صالح، ايمانِ انسان آشكار مى گردد. با ايمان، كاخِ علم و دانش آباد مى شود و به وسيله علم، هراس از مرگ حاصل مى گردد، با مرگ، دنيا پايان مى گيرد، و با دنيا مى توان آخرت را به دست آورد و با برپا شدن قيامت، بهشت نزديك مى شود و دوزخ براى گمراهان آشكار مى گردد؛ مردم به جز قيامت، اقامتگاهى ندارند و به سرعت در اين ميدان به سوى آن سر منزل آخرين پيش مى روند».

مراحل «باورهاي ديني» از زبان امام علي(ع)

از ديدگاه امام علي(عليه السلام) در خطبه 195 نهج البلاغه، «باورهاي ديني» داراي چند مرحله هستند؟

امام علی(ع) درباره مراحل «باورهای دیني» می فرماید: «گواهى مى دهم كه معبودى جز خدای يكتا نيست، گواهى برگرفته از ايمان، يقين، اخلاص و اذعان». انسان در مرحله ايمان مطلبی را باور مى كند که ممكن است همراه با شك باشد، در مرحله یقین غبار شبهات فرو نشسته و باورهاى قلبى می درخشد، در مرحله اخلاص که نفى ما سوى الله است، تنها او را مى بيند، و در مرحله اذعان، اِقرارش آميخته با خضوع است. در واقع ثمره نهایی این مراحل در جاى جاى اعمال انسان قابل مشاهده است.

لزوم انجام «عمل صالح» در بیان علی(ع)

امام علی(علیه السلام) در خطبه 204 نهج البلاغه، چه دلیلی بر لزوم انجام اعمال صالح بیان می فرماید؟

امام علی(ع) لزوم تحصيل زاد و توشه جهت سفر آخرت را چنین بیان مى فرمايد: «با انجام اعمال صالحى كه در توان دارید، زاد و توشه تهيّه کنید و [به سوى آخرت] باز گرديد. زیرا گردنه های سخت و منزلگاههاى مخوف و هولناكى در پيش داريد، كه بايد در آنها وارد شويد و نزد هر يك توقّف كنيد [و پاسخگوى اعمال خود باشيد]».

سفارش امام علي(ع) به انجام اعمال شايسته

امام علي(علیه السلام) در نامه 31 نهج البلاغه، درباره انجام اعمال شايسته چه سفارشی نموده است؟

امام علي(ع) درباره انجام اعمال شايسته به فرزندش می فرماید: «در عمل بكوش آن چنان كه سزاوارِ مانند توست از نظر كوچكى قدر و منزلت و كمى قدرت و فزونى عجز و نياز شديدت به پروردگارت، در راه اطاعتش بكوش، از عقوبتش ترسان باش و از خشمش بيمناك؛ زيرا او تو را جز به نيكى امر نكرده و جز از قبيح و زشتى باز نداشته است».

«دروغ گويان» هرگز هدایت نمی شوند

منظور خداوند از اين که در قرآن مي فرمايد "دروغ گويان را هدايت نمي کند" چيست؟

قرآن در آيه 3 سوره «زمر» مى فرمايد: «خداوند كسى را كه دروغگو و كفران كننده است، هدايت نمى كند». از سوی دیگر در آیه 56 سوره قصص می فرماید: «هدایت و ضلالت تحت اراده خداوند است». در اینجا باید توجه داشت: اين بدان معنى نيست كه خداوند گروهى را به اجبار هدايت و گروهى را به اجبار گمراه می كند. بلكه منظور اين است که هنگامى كه زمينه هاى هدايت و ضلالت از طريق اعمال خود انسان فراهم شود، خداوند هر كس را مطابق لياقتش، پاداش داده و هدایت می کند و یا لطفش را از او برداشته و رهایش می کند تا گمراه شود.

عوامل پایداری و یا تزلزل «ایمان» در مکتب امام علي(ع)

امام علي(علیه السلام) چه عواملی را موجب پایداری و یا تزلزل «ایمان» می دانند؟

امام علي(ع) با اشاره به لزوم درک معارف از سرچشمه مطمئن می فرماید: «از آن زمان كه حق به من نشان داده شده هرگز در آن شك و ترديد نكردم». ممکن است آموخته های انسان از مسیر ادله نظرى و یا حس و تجربه باشد. همچنین گاهی این ادله از آموزگارى دریافت می شود که امکان خطا در آن وجود دارد و گاهی از معصوم(ع)، از این رو بايد آموزه ها را از منبع مطمئن دریافت کرد. لذا اگر بخواهيم در عقايد خود راسخ باشيم علاوه بر دریافت آموزه ها از منبع مطمئن، نباید خودسازى را فراموش كنيم.

حقیقت «ایمان» در کلام امام علی(ع)

امام علی(علیه السلام) در حکمت 227 نهج البلاغه، حقیقت «ایمان» را چگونه معرفی می نماید؟

امام علی(ع) در بیان حقیقت «ایمان» می فرماید: «ايمان، معرفت با قلب و اقرار به زبان و عمل به اركان است» در واقع ايمان درختى است كه ريشه آن شناخت خدا، پيشوايان دين و معاد است و به دنبال آن بر زبان ظاهر شده و ثمره آن انجام وظايف الهى است، و کوتاهی در انجام وظيفه، نشانه نقص ایمان است. خداوند در شأن مومنان می فرماید: «مؤمنان كسانى هستند كه هرگاه نام خدا برده شود، دل هايشان ترسان مى شود، و با شنیدن آیات الهی، ايمانشان فزونتر مى گردد، و تنها بر پروردگارشان توكل دارند».

اقسام «ایمان» در كلام امام علي(ع)

امام علي(علیه السلام) در خطبه 189 نهج البلاغه، «ایمان» را به چند دسته تقسیم نموده است؟

امام علي(ع) در بیان اقسام «ایمان» می فرماید: «بعضى از ايمان ها در دل ها ثابت و بعضى ديگر ناپايدار است». هم چنین در روایت می خوانیم: «ايمانى كه مستقر باشد تا ابد ادامه خواهد يافت؛ اما ايمان عاريتى را خداوند قبل از ممات مى گيرد». در واقع اگر انسان داراى نفس مطمئنّه باشد و ايمان در قلبش نفوذ كند، ايمان او مستقر است و با دگرگونى شرايط، تهديدها و تطميع ها متزلزل نمى شود؛ اما عواملی چون هوی پرستی، ضعف نفس و آلودگى به گناه باعث تزلزل ايمان انسان می شوند.

عوامل ثبات یا تزلزل «ایمان»

از ديدگاه آيات و روايات اسلامي چه عواملی باعث ثبات و یا تزلزل «ایمان» می شوند؟

گناهان سنگين و بى توجهى به وظايف شرعى، از اسباب تزلزل ايمان و سرانجام بد است و همنشیني با افراد فاسد انسان را به گمراهی می کشد؛ به تعبير امام صادق(ع): «كسى كه رفتارش با گفتارش هماهنگ است به نجات او گواهى ده، و آن كس كه موافق نيست ايمانش عاريتى است [و بر باد مى رود]» و به فرموده امام علی(ع): «تنها در صورتى مستحق ثبات ايمان هستى كه از جاده روشنى كه تو را به كژى نمى برد حركت كنى».

پایگاه اطلاع رسانی دفتر مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی
سامانه پاسخگویی برخط(آنلاین) به سوالات شرعی و اعتقادی مقلدان حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی
تارنمای پاسخگویی به احکام شرعی و مسائل فقهی
انتشارات امام علی علیه السلام
موسسه دارالإعلام لمدرسة اهل البیت (علیهم السلام)
خبرگزاری دفتر آیت الله العظمی مکارم شیرازی

قالَ رَسُولُ اللّهِ صلّى اللّه عليه و آله :

الحسن و الحسين امامان قاما او قعدا .

حسن و حسين در همه احوال امام و پيشوايند؛ چه قيام کنند و چه بنشينند.

بحار الانوار 43/291 و 44/2