آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

قرآن در آيه 3 سوره «زمر» مى فرمايد: «خداوند كسى را كه دروغگو و كفران كننده است، هدايت نمى كند». از سوی دیگر در آیه 56 سوره قصص می فرماید: «هدایت و ضلالت تحت اراده خداوند است». در اینجا باید توجه داشت: اين بدان معنى نيست كه خداوند گروهى را به اجبار هدايت و گروهى را به اجبار گمراه می كند. بلكه منظور اين است که هنگامى كه زمينه هاى هدايت و ضلالت از طريق اعمال خود انسان فراهم شود، خداوند هر كس را مطابق لياقتش، پاداش داده و هدایت می کند و یا لطفش را از او برداشته و رهایش می کند تا گمراه شود.

خداوند در آيه 3 سوره زمر مى فرمايد: «اِنَّ اللّهَ لايَهْدِى مَنْ هُوَ كاذِبٌ كَفّارٌ»؛ (خداوند كسى را كه دروغگو و كفران كننده است [هرگز] هدايت نمى كند). هم چنين در آيه 28 سوره غافر مي فرمايد: «اِنَّ اللّهَ لايَهْدِى مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذّابٌ»؛ (خداوند كسى را كه اسراف كار و بسيار دروغگو است هدايت نمى كند). از سوی دیگر، هدايت و ضلالت به دست خدا است، حتى پيامبر خدا هم اگر بخواهد كسى را هدايت كند، تا خدا اراده نكند نمى تواند هدايت كند «اِنَّكَ لاتَهْدِى مَنْ اَحْبَبْتَ وَ لكِنَّ اللّهَ يَهدِى مَنْ يَشاءُ»(1)؛ (تو هر كس را دوست بدارى نمى توانى هدايت كنى ولى خداوند هر كس را بخواهد هدايت مى كند).
ولى اين بدان معنى نيست كه خداوند گروهى را به اجبار هدايت و گروهى را به اجبار گمراه می كند، سپس گروه اول را در ميان نعمت هاى بهشتى غوطه ور ساخته و گروه دوم را در آتش دوزخ فرو برد، كه اين نه با عقل و منطق، و نه با عدل الهى سازگار است. بلكه منظور اين است، هنگامى كه زمينه هاى هدايت و ضلالت از طريق اعمال خود انسان فراهم شود، خداوند هر كس را مطابق لياقت و شايستگى هايش، پاداش مى دهد. دست گروهى را مى گيرد و به سرمنزل مقصود مى رساند، و لطف و عنايتش را از گروهی بر مى دارد، تا سرگردان شوند، و هرگز به سرمنزل سعادت نرسند. دروغ، اسراف و كفران نعمت، از مهمترين امورى است كه زمينه های گمراهى را فراهم مى سازد، از تعبيرات دو آيه فوق می توان به خوبى دريافت، کسانی كه هدايت و ضلالت را امرى اجبارى مى دانند، تا چه اندازه در اشتباهند. در حقیقت، دروغ يكى از مهمترين عوامل گمراهى و بدبختى انسان است.
ممكن است مصداق اين دو آيه، دروغ بستن بر خدا، و انحراف از اصل توحيد باشد، لکن هرگز مُخَصِّص نيست، يعنى خصوصيت این موارد، مانع از عموميت حكم كلى كه در اين دو آيه وارد شده، نیست. ممکن است رابطه اى که ميان دروغ و كفران نعمت، در آيه اول آمده، از اين نظر است كه آنها نعمت وجود موسى(عليه السلام) را كه براى هدايتشان آمده، كفران كرده و به تكذيبش پرداختند. و رابطه ميان اسراف و دروغ از اين نظر است كه فرعونيان در مخالفت فرمان خداوند و ظلم بر بنى اسرائيل، و كشتن فرزندان آنها، راه اسراف را پيمودند و نبوّت موسى(عليه السلام) را تكذيب كردند.(2)