آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علي(ع) با اشاره به لزوم درک معارف از سرچشمه مطمئن می فرماید: «از آن زمان كه حق به من نشان داده شده هرگز در آن شك و ترديد نكردم». ممکن است آموخته های انسان از مسیر ادله نظرى و یا حس و تجربه باشد. همچنین گاهی این ادله از آموزگارى دریافت می شود که امکان خطا در آن وجود دارد و گاهی از معصوم(ع)، از این رو بايد آموزه ها را از منبع مطمئن دریافت کرد. لذا اگر بخواهيم در عقايد خود راسخ باشيم علاوه بر دریافت آموزه ها از منبع مطمئن، نباید خودسازى را فراموش كنيم.

امام علي(عليه السلام) در گفتاري نورانى به حقيقت مهمى اشاره مى كند و مى فرمايد: (از آن زمان كه حق به من نشان داده شده هرگز در آن شك و ترديد نكردم)؛ «مَا شَكَكْتُ فِي الْحَقِّ مُذْ أُرِيتُهُ». آری آگاهى بر هر چيز درجاتی دارد كه وابسته به طرق دريافت آن است؛ گاه انسان چيزى را با ادله نظرى درك مى كند و گاه با مقدمات ضرورى، زمانى با حس و تجربه و هنگامى با شهود باطنى يا ادله بسيار محكمى که همچون شهود است، شهودى كه از همه اينها برتر است يا علم و اطلاعى كه از ادله نظرى حاصل مى گردد. گاه نيز ممكن است در ادامه راه بر اثر دليل معارضى با شك مواجه شود. از اين گذشته افرادى كه چيزى را درك مى كنند با هم متفاوتند؛ گاه افراد ضعيفى هستند كه با كمترين شبهه اى متزلزل مى شوند و گاه افراد قوى و نيرومندى كه هيچ شبهه اى آنها را تكان نمى دهد.
از سوى دیگر آموزگاران انسان متفاوتند، گاه معلّم فرد عادى است و گاه امام معصوم(علیه السلام) يا پيامبر خدا(صلى الله عليه وآله)، در تعالیم فردى عادى ممكن است شك و ترديد نفوذ كند، ولى آموخته های انسان از استاد معصوم، از شك و ترديد مصون خواهد بود. تمام اين جهات در حد اعلا در روح و جان على(عليه السلام) وجود داشت، هم مشاهده او نسبت به حق از طريق شهود بود و هم قدرت روح او اجازه شك و شبهه به وى نمى داد و هم استاد و معلم او شخصى همچون پيامبر اسلام بود كه مستقيما مطالب را از منبع وحى دريافت مى كرد. به همين دليل امام(عليه السلام) مى فرماید: «از آن روزى كه حق به من نشان داده شد هرگز در آن ترديد نكردم».
افزون بر اينها بسيار مى شود كه تزلزل ايمان انسان از هواپرستى نشأت مى گيرد؛ مثلاً در داستان معروف «عمر بن سعد» آمده است كه: «وقتى در برابر شهيد كردن سالار شهيدان، امام حسين(عليه السلام) وعده فرماندارى رى به او داده شده به قدرى براى او جالب بود كه حتى در معاد شك كرد و گفت: مى گويند خداوند بهشت و دوزخى آفريده اگر راست گفته باشند اين عمل را انجام مى دهم و توبه مى كنم و اگر دروغ گفته باشند به مقام بلندى در دنيا مى رسم»؛ ولی از آنجا كه امام(عليه السلام) از اين امور پاك و منزه بود هرگز شبهه اى در وجود مباركش راه نيافت و چه بسيار افرادى در صدر اسلام و بعد از رحلت پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) براى جاذبه هاى مال و ثروت و مقام ايمان خود را از دست دادند و گرفتار شبهات شدند.(1)
در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم كه: از آن حضرت سؤال كردند چه چيزى ايمان را در انسان ثابت نگه مى دارد؟ امام(عليه السلام) فرمود: «الّذي يُثْبِتُهُ فيهِ الْوَرَعُ وَالَّذي يُخْرِجُهُ مِنْهُ الطَّمَعُ»(2)؛ (آن چيزى كه ايمان را در انسان ثابت نگه مى دارد ورع و پرهيزكارى است و آن چيزى كه ايمان را از او خارج مى كند طمع است).
از اينجا نتيجه مى گيريم كه اگر بخواهيم در عقايد خود راسخ باشيم بايد علاوه بر دریافت آموزه ها از منبع مطمئن، خودسازى را نيز فراموش نكنيم تا مبادا طوفان وسوسه هاى شيطان و هواى نفس كاخ ايمان ما را متزلزل و ويران سازد. مطالعه خطبه هاى «نهج البلاغه» نيز شاهد صادق اين گفتار است؛ زيرا مى بينيم در همه جا امام(عليه السلام) با قاطعيت تمام در مورد مسائل مختلف از اعتقادات گرفته تا اخلاق، اعمال و احكام سخن مى گويد و اين قاطعيت نشانه اعتقاد قطعى و تزلزل ناپذير امام(عليه السلام) در تمام اين مسائل است.
اين سخن را با كلام ديگرى از امام اميرمؤمنان(عليه السلام) در خطبه 189 «نهج البلاغه» كه برگرفته از قرآن مجيد است پايان مى دهيم. امام(عليه السلام) در آن خطبه مى فرمايد: «بعضى از ايمان ها ثابت و مستقر در دل هاست و بعضى ديگر ناپايدار و عاريتى است كه در ميان قلب و سينه تا سرآمدى معلوم قرار دارد» گويى اين سخن اشاره به آيه 98 سوره انعام است كه مى فرمايد: «وَ هُوَ الَّذِى أَنشَأَكُمْ مِّنْ نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ فَمُسْتَقَرٌّ وَ مُسْتَوْدَعٌ»؛ (و كسى است كه شما را از يك انسان آفريد [و شما از نظر ايمان يا آفرينش دو گروه مختلف هستيد] پايدار و ناپايدار)، يكى از تفسيرهاى اين آيه شريفه همان است كه در كلام امام صادق(عليه السلام) آمده كه مى فرمايد: «فَالْمُسْتَقَرُّ اَلإيمانُ الثّابِتُ وَ الْمُسْتَوْدَعُ الْمُعارُ»(3)؛ (مستقر به معناى ايمان ثابت است و مستودع ايمان عاريتى است).(4)،(5)