«زكات»، يكى از اركان مهم اسلام است و ترك آن از بزرگترين گناهان كبيره محسوب مى شود که در قرآن، هم رديف شرك و تكذيب معاد شمرده شده و اين عمل از اسباب سقوط در دوزخ است. قرآن مى فرمايد: «واى بر مشركان! همان ها كه زكات را ادا نمى كنند و نسبت به آخرت كافرند». زكات در ميان دستورات اسلام موقعيت خاصى دارد؛ زيرا پرداختن آن نشانه به رسميت شناختن حكومت اسلامى و ترك آن، غالباً نوعى طغيان و سركشى و قيام بر ضدّ حكومت است و مى دانيم قيام بر ضد حكومت اسلامى موجب كفر است.

امام على(ع) هر گاه كسى را مأمور جمع آوري زكات مى كرد، برنامه و فرمان مبسوطى براى او مى نوشت و به او می فرمود: «با تقوا و احساس مسئوليت در برابر خداوند يكتا و بى همتا حركت كن؛ و در اين راه هيچ مسلمانى را مترسان، و از سرزمين او ناخشنود مگذر، بيش از آنچه حق خداوند در اموال او هست از او نگير، هنگامى كه به آبادى قبيله مى رسى در محلّ آب آن آبادى فرود آى و داخل خانه هايشان مشو و ...».

امام علي(ع) در رابطه با حفظ اموالِ زکات به مأموران جمع آوری می فرماید: «حيواناتِ زكات را به غير از كسى كه به دينش اطمينان دارى و نسبت به اموال مسلمين دلسوز است، مسپار تا آن را به ولى مسلمين برساند، تنها كسانى را مأمور اين كار كن كه خيرخواه، مهربان، امين و حافظ باشند، سخت گير و اجحاف گر نباشند، حيوانات را خسته نكنند و به زحمت نيندازند سپس آنچه نزد تو جمع شده فوراً به سوى ما روانه كن تا آن را در مصارفى كه خدا امر كرده صرف كنيم». در ادامه درباره شتر و نوزادش و مقدار دوشيدن شير شتر، عدالت در سوار شدن بر آنها، مراعات شترِ خسته و زخمي و حيوانى كه سمّ او ساييده يا لنگ شده و غذا دادن و سيرآب كردن آنها دستوراتی مي دهد.

ایشان در این خصوص دستوراتی به كارگزاران خود مى دهد؛ نخست دستور به تقواى الهى در نهان و آشكار مى دهد و اینکه ظاهر و باطنشان یکی باشد و دورنگی و دورویی نداشته باشند. امام(ع) در اين فرمايش خود در مسئله اخلاص و امانت، روى دو چيز انگشت گذاشته اند: يكى هماهنگى خلوت و جلوت و ديگرى هماهنگى گفتار و كردار و در واقع اخلاص بر همين دو ركن استوار است و رياكاران هر دو يا يكى از آن دو را از دست مى دهند.

امام علي(ع) در این باره می فرماید: «براى تو [عامل جمع آوري زكات] در اين زكات نصيب مشخص و حقّ معينى است و شريكانى از بينوايان دارى، ما حق تو را به طور كامل مي دهيم تو هم بايد حقّ آنها را به طور كامل بدهي، اگر چنين نكنى در قيامت بيش از همه دشمن و شاكى داري، بدا به حال كسى كه در پيشگاه خداوند، فقرا و مساكين و سائلان و محرومان و بدهكارانِ ورشكسته، شاكى او باشند. سبك شمردن امانت و دنبال خيانت رفتن، باعث مي شود كه درهاى ذلت و رسوايى در دنيا گشوده شود و در آخرت، خوارتر و رسواتر بگردد، [و بدان] بزرگترين خيانت، خيانت به امّت است و رسواترين غشّ و تقلّب، نسبت به پيشوايان اسلام است».

قرآن هشت مورد براي مصرف «زكات» بيان كرده است كه عبارتند از: گروه اول نیازمندان که شامل فقرا، مساکین، بردگان، بدهکاران و ورشکستگان می شود، گروه دوم كسانى که در جمع آورى، حفظ و رساندن زکات به بيت المال زحمت مى كشند، گروه سوم شامل مصالح مسلمين، اعم از هزينه هاى جهاد، بناى مساجد، تأسيس مدارس، تبلیغ دین و تأليف قلوب غیر مسلمان می شود و ....

امام علی(ع) درباره اهمیت و آثار پرداخت «زکات» می فرماید: «زكات، همراه نماز، وسيله تقرّب مسلمانان به خدا قرار داده شده است، بنابراين هر كسى كه زكات را با طيب خاطر عطا كند، كفّاره [گناهان] او قرار داده خواهد شد و مانع و حاجبى [از آتش دوزخ] براى او خواهد بود، پس نبايد هيچ كس به آنچه [در راه خدا] پرداخته دلبستگى داشته باشد و برای آنچه داده است شدیدا متأسف باشد، آن كس كه بدون طيب خاطر به اميد دريافت چيزى كه برتر از آن است آن را بپردازد، نسبت به روش و سیره پيامبر(ص) جاهل بوده و در گرفتن پاداش متضرر شده است، در عمل گمراه شده و همیشه پشيمان خواهد بود».

امام علي(ع) در ارتباط با شیوه رفتار مأموران جمع آوری زکات با مردم می فرماید: «در مسير خود هيچ مسلمانى را نترسان ... و بيش از حق خداوند از اموالش مگير، و هنگام ورود بر قبيله اى، در كنار سرچشمه يا چاه آب فرود آى و سپس با آرامش به سوى آنان برو و پس از سلام و اظهار محبّت بگو: اى بندگان خدا! ولىّ خدا و خليفه اش مرا به سوى شما فرستاده تا حق خدا را كه در اموالتان است بگيرم آيا در اموالتان حقى براى خدا هست؟ اگر كسى گفت: نه، كاري به او نداشته باش و اگر كسى گفت: آرى، همراهش برو و از ترساندن، تهديد و سختگيري بپرهيز و بهتان نزن و به آنها به جهت رياست، بى اعتنايى نكن چه اينكه آنها برادران دينى تو و ياوران در استخراج حقوق و جمع آورى زكاتند».

اسلام در ارتباط با وظایف مأموران جمع آوری زکات توصیه هایی دارد از جمله اينكه مردم را نسبت به زكاتى كه بر عهده دارند قسم ندهيد و هر چه مى گويند بپذيريد؛ زيرا آنها مورد اعتمادند و اگر كسى انكار كرد كه مال واجب الزكاتى دارد و يقين به كذب او نبود، بايد پذيرفت، با چهره گشاده و نرمش و تواضع با مردم برخورد كنيد و از تكبّر بپرهيزيد، در خشكسالى، گرفتن زكات را به تأخير بيندازيد تا خشكسالى برطرف شود، مبادا مسلمان يا يهودى يا نصرانى را به خاطر يك درهم خراج مضروب سازيد يا چهارپايان مورد نيازشان را از آنها بگيريد؛ زيرا بايستي خراج و زكات را از اضافات گرفت.

ایشان می فرمایند: «اگر زكات، زكات طلا و نقره بود هر چه داد بپذير [اما در مورد حيوانات] آنها را به دو بخش تقسيم كن و صاحب مال را مخير كن كه يك قسمت را برگزيند و بعد از انتخاب، متعرض آنچه او انتخاب كرده نشو. سپس باقيمانده را نيز به دو بخش تقسيم كن و باز او را مخير نما و پس از انتخاب، متعرض آنچه برگزيده نشو و همچنان اين تقسيم را ادامه بده تا باقيمانده به اندازه حق خداوند در مال او باشد آن گاه حق خدا را از او بگير، و اگر صاحب مال پشيمان شد و تقاضاي تقسيم مجدد كرد بپذير و تقسيم را مثل بار اوّل، تكرار كن تا حق خدا را در مال او دريافت دارى، هرگز حيوان مسنّ، فرتوت، بيمار و معيوب را به عنوان زكات نپذير».