آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علي(ع) در رابطه با حفظ اموالِ زکات به مأموران جمع آوری می فرماید: «حيواناتِ زكات را به غير از كسى كه به دينش اطمينان دارى و نسبت به اموال مسلمين دلسوز است، مسپار تا آن را به ولى مسلمين برساند، تنها كسانى را مأمور اين كار كن كه خيرخواه، مهربان، امين و حافظ باشند، سخت گير و اجحاف گر نباشند، حيوانات را خسته نكنند و به زحمت نيندازند سپس آنچه نزد تو جمع شده فوراً به سوى ما روانه كن تا آن را در مصارفى كه خدا امر كرده صرف كنيم». در ادامه درباره شتر و نوزادش و مقدار دوشيدن شير شتر، عدالت در سوار شدن بر آنها، مراعات شترِ خسته و زخمي و حيوانى كه سمّ او ساييده يا لنگ شده و غذا دادن و سيرآب كردن آنها دستوراتی مي دهد.

امام علي(علیه السلام) در بخشی از نامه 25 «نهج البلاغه» - که همواره به دست مأموران جمع آوری زکات می دادند - پس از آن که دستورات لازم را درباره چگونگى اخذ زكات از كسانى كه زكات بر آنها واجب است بيان فرمود، توصیه هایی درباره چگونگى حفظ اين اموال و طرز رفتار با حيواناتى كه به عنوان زكات پرداخته شده اند، بیان می نماید. نخست امام(عليه السلام) صفات كسانى را كه مأمور انتقال زكات به سوى بيت المال مى شوند، بيان مى كند و چندين ويژگى براى آنها بر مى شمرد. در نخستين و دومين صفت مى فرمايد: (آنها را به غير از كسى كه به دينش اطمينان دارى و نسبت به اموال مسلمين دلسوز است، مسپار تا آن را [سالم] به ولى مسلمين برساند و او در ميان مسلمانان تقسيم كند)؛ «وَ لَا تَأْمَنَنَّ عَلَيْهَا إِلَّا مَنْ تَثِقُ بِدِينِهِ، رَافِقاً بِمَالِ الْمُسْلِمِينَ حَتَّى يُوَصِّلَهُ إِلَى وَلِيِّهِمْ فَيَقْسِمَهُ بَيْنَهُمْ». بنابراين مهمترين شرط در اين گونه مسائل، امانت و وثاقت و شرط دوم رفق، مدارا و دلسوزى است و اگر اين دو شرط در متصديان بيت المال و خزانه داران كشورهاى اسلامى رعايت شود به يقين مشكلى در امور مالى پيدا نخواهد شد؛ نه خيانتى رخ مى دهد و نه حيف و ميل و افراط و تفريطى. سپس در ادامه اين سخن، هشت وصف ديگر براى مأموران انتقال اين اموال و چوپان ها بيان كرده و مى فرمايد: (تنها كسانى را مأمور اين كار كن كه خيرخواه و مهربان و امين و حافظ باشند، سخت گير و اجحاف گر نباشند، حيوانات را خسته نكنند و به زحمت نيندازند)؛ «وَ لَا تُوَكِّلْ بِهَا إِلَّا نَاصِحاً شَفِيقاً وَ أَمِيناً حَفِيظاً، غَيْرَ مُعْنِفٍ(1) وَ لَا مُجْحِفٍ(2)، وَ لَا مُلْغِبٍ(3) وَ لَا مُتْعِبٍ(4)». به يقين اين اوصاف هشت گانه ارتباط نزديك با يكديگر دارند؛ چوپانى كه ناصح و شفيق است قطعاً حيوانات را خسته نمى كند و تند نمى راند؛ زيرا هم حيوانات به زحمت مى افتند كه بر خلاف عدل اسلامى است و هم وزن آنها كم مى شود و يا بيمار مى گردند كه به زيان مصرف كنندگان است.
قابل توجّه اينكه اين دستورات را امام(عليه السلام) هنگامى بيان فرمود كه نه از حقوق حيوانات سخنى در ميان دانشمندان جهان مطرح بود و نه از حقوق بشر؛ ولى اسلام به عنوان آئينى مملوّ از برنامه هاى اخلاقى، حرمت حيوانات و حقوق آنها را نيز فراموش نكرده و مشمول محبّت و رأفت قرار داده است. آن گاه در دستور ديگرى مى فرمايد: (سپس آنچه نزد تو جمع شده فوراً به سوى ما روانه كن تا آن را در مصارفى كه خداوند امر فرموده صرف كنيم)؛ «ثُمَّ احْدُرْ(5) إِلَيْنَا مَا اجْتَمَعَ عِنْدَكَ نُصَيِّرْهُ حَيْثُ أَمَرَ اللهُ بِهِ». اين دستور به دو دليل داده شده است: نخست اينكه ممكن است نيازمندانى به صورت فوق العاده در انتظار كمك هاى بيت المال باشند كه اگر حق آنها زودتر برسد، مشكلاتشان حل خواهد شد و ديگر اينكه تأخير در رساندن اين اموال، معرض آفات است و براى نجات از آن آفات بايد تعجيل كرد و اموال زكات را به ولى امر مسلمين رسانيد.
بعضى از شارحان «نهج البلاغه» از اين جمله احكام فقهى متعدّدى استفاده كرده اند: نخست اينكه نقل زكات از شهرى به شهر ديگر جايز است و ديگر اينكه مأموران جمع آورى زكات حق ندارند خودسرانه آنها را تقسيم كنند و سوم اينكه زكات بايد به دست ولى امر مسلمين برسد و زير نظر او تقسيم گردد. بديهى است اين دستور مربوط به مناطق نزديك به مركز حكومت امام(عليه السلام) است و اما مناطق دور دست كه انتقال مال زكات به غير صورت نقدى عملاً امكان پذير نيست حكم ديگرى دارد؛ يعنى نمايندگان امام(عليه السلام) مى توانند آن را در مركز نمايندگى خود جمع آورى و تقسيم كنند.
آن گاه امام(عليه السلام) درباره كيفيت نقل حيوانات زكَوى به نماينده خود دستورات ده گانه دقيق و ظريفى مى دهد و مى فرمايد: (هنگامى كه امين تو آنها را در اختيار گرفت به او سفارش كن كه ميان شتر ماده و نوزادش جدايى نيفكند و شير آن را چنان ندوشد كه به بچه اش زيان وارد شود و در سوار شدن بر شتران، آنها را به زحمت نيفكند و عدالت را در اين امر در ميان آنها رعايت كند [گاه بر اين سوار شود و گاه بر ديگرى] و نيز حال شترِ خسته و يا زخمى را كه سوارى دادن برايش مشكل است رعايت كند و با حيوانى كه سم او ساييده يا لنگ شده مدارا نمايد)؛ «فَإِذَا أَخَذَهَا أَمِينُكَ فَأَوْعِزْ(6) إِلَيْهِ أَلَّا يَحُولَ بَيْنَ نَاقَةٍ وَ بَيْنَ فَصِيلِهَا(7) وَ لَا يَمْصُرَ(8) لَبَنَهَا فَيَضُرَّ ذَلِكَ بِوَلَدِهَا، وَ لَا يَجْهَدَنَّهَا رُكُوباً، وَ لْيَعْدِلْ بَيْنَ صَوَاحِبَاتِهَا فِي ذَلِكَ وَ بَيْنَهَا، وَ لْيُرَفِّهْ عَلَى اللَّاغِبِ، وَ لْيَسْتَأْنِ(9) بِالنَّقِبِ(10) وَ الظَّالِعِ(11)».
آنچه در بالا آمد شش قسمت از دستوراتى است كه امام(عليه السلام) براى مراعات حال حيوانات زكوى بيان فرموده كه هم جنبه انسانى و اخلاقى دارد و نشان مى دهد كه اسلام حتى مراعات حال حيوانات را نيز لازم مى شمرد؛ حيواناتى كه زبان براى گفتن ندارند و قادر بر دفاع از خويشتن نيستند.
آن گاه در ادامه اين سخن چند دستور ديگر مى دهد و مى فرمايد: (امين تو بايد هنگامى كه در اثناى راه به غديرهاى آب مى رسد، آنها را سيراب كند و از كناره هاى جاده علف دار به درون جاده هاى خشك و بى گياه منحرف نسازد و ساعاتى به آن حيوانات استراحت دهد و چون به آب و علفزار مى رسد به آنها مهلت دهد [تا به اندازه كافى آب بنوشند و از علف ها تغذيه كنند] تا هنگامى كه نزد ما مى آيند به اذن خدا فربه و سرحال باشند نه خسته و كوفته)؛ «وَ لْيُورِدْهَا مَا تَمُرُّ بِهِ مِنَ الْغُدُرِ(12)، وَ لَا يَعْدِلْ بِهَا عَنْ نَبْتِ الْأَرْضِ إِلَى جَوَادِّ(13) الطُّرُقِ، وَ لْيُرَوِّحْهَا فِي‏ السَّاعَاتِ وَ لْيُمْهِلْهَا عِنْدَ النِّطَافِ(14) وَ الْأَعْشَابِ(15)، حَتَّى تَأْتِيَنَا بِإِذْنِ اللَّهِ بُدَّناً(16) مُنْقِيَاتٍ(17)‏، غَيْرَ مُتْعَبَاتٍ وَ لَا مَجْهُودَاتٍ». در اين چهار دستور اخير، امام(عليه السلام) بيشتر به آب و علف اين حيوانات نظر دارد. هدف آن است كه اينها تشنگى نكشند، گرسنه نشوند، در مسير راه به اندازه كافى آب بنوشند و در كنار جاده ها كه غالبا علف وجود دارد، از آنها استفاده كنند.
اين دستورات افزون بر اينكه جنبه اخلاقى و انسانى دارد، به نفع بيت المال و نيازمندانى است كه از حقوق بيت المال بهره مى گيرند؛ لذا در آخر اين عبارات فرمود: بايد چنان كنند كه اين حيوانات سالم و سرحال و چاق و فربه به نزد ما آيند.
در پايان اين نامه، به هدف نهايى اشاره كرده و مى فرمايد: (هدف اين است كه آنها را مطابق دستور خداوند و سنّت پيغمبرش(صلى الله عليه وآله) [در ميان نيازمندان] تقسيم كنيم [بى آنكه منافع شخصى در آن وجود داشته باشد])؛ «لِنَقْسِمَهَا عَلَى كِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِيِّهِ(صلى الله عليه وآله)». آن گاه اضافه مى كند: (عمل به اين برنامه پاداش تو را بيشتر و هدايت تو را افزون تر خواهد كرد؛ إن شاء الله)؛ «فَإِنَّ ذَلِكَ أَعْظَمُ لِأَجْرِكَ، وَ أَقْرَبُ لِرُشْدِكَ إِنْ شَاءَ اللهُ».(18)