آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

ایشان در این خصوص دستوراتی به كارگزاران خود مى دهد؛ نخست دستور به تقواى الهى در نهان و آشكار مى دهد و اینکه ظاهر و باطنشان یکی باشد و دورنگی و دورویی نداشته باشند. امام(ع) در اين فرمايش خود در مسئله اخلاص و امانت، روى دو چيز انگشت گذاشته اند: يكى هماهنگى خلوت و جلوت و ديگرى هماهنگى گفتار و كردار و در واقع اخلاص بر همين دو ركن استوار است و رياكاران هر دو يا يكى از آن دو را از دست مى دهند.

امام علي(علیه السلام) در بخشی از نامه 26 «نهج البلاغه» - که به بعضی از مأموران جمع آوری زکات(مخنف بن سلیم) نوشته است - دستوراتی به كارگزار خود مى دهد و هر كدام از اين دستورات با جمله «اَمَرَهُ» آغاز مى شود. نخست دستور به تقواى الهى در نهان و آشكار مى دهد و مى فرمايد: (او را به تقواى الهى در امور پنهانى و اعمال مخفى خود دستور مى دهد در آنجا كه هيچ كس جز خدا شاهد و گواه نيست و نه احدى غير از او ناظر و حافظ اعمال)؛ «أَمَرَهُ بِتَقْوَى اللَّهِ فِي سَرَائِرِ أَمْرِهِ وَ خَفِيَّاتِ عَمَلِهِ، حَيْثُ لَا شَهِيدَ غَيْرُهُ، وَ لَا وَكِيلَ دُونَهُ». شايان توجه است امام(عليه السلام) در اين جمله بر يكى از مهم ترين مصاديق تقوی انگشت مى گذارد؛ يعنى تقوی در امور پنهانى، اعم از نيّت درون و اعمال برون كه هيچ كس جز خدا شاهد و گواه آن نيست و اين مهمترين چيزى است كه جز از طريق ايمان به خدا و اعتقاد به حضور او در همه جا و در هر زمان، حاصل نمى شود. مشكلاتى كه در جوامع انسانى پيش مى آيد و آسيب هايى كه به مردم مى رسد غالبا مربوط به همين قسمت است؛ تصميماتى به تنهايى گرفته مى شود و كارهايى دور از چشم مردم انجام مى گيرد و در آن منافع عموم فداى منافع نامشروع اشخاص مى گردد.
جمله «حَيْثُ لَا شَهِيدَ غَيْرُهُ، وَ لَا وَكِيلَ دُونَهُ» به يقين ناظر به افراد عادى است كه در خلوت حضور ندارند؛ ولى فرشتگانى كه مأمور ثبت اعمال انسانند، در هر مكان و هر زمان با او هستند و مراقب اعمال اويند و از همه بالاتر ذات پاك پروردگار همه جا حضور دارد و چيزى از بندگان بر او مخفى نيست. سپس به او فرمان دوم را مى دهد و مى فرمايد: (به او امر كرده كه هيچ عملى را از اطاعت هاى خدا آشكارا انجام ندهد كه در پنهانى خلاف آن را انجام مى دهد)؛ «وَ أَمَرَهُ أَلَّا يَعْمَلَ بِشَيْ‏ءٍ مِنْ طَاعَةِ اللهِ فِيمَا ظَهَرَ فَيُخَالِفَ إِلَى غَيْرِهِ فِيمَا أَسَرَّ». يعنى بايد ظاهر و باطنِ خود را يكى كرد؛ زيرا اختلاف ظاهر و باطن و خلوت و جلوت مصداق آشكار نفاق است و مسلمان از نفاق بيگانه است.

سپس امام(عليه السلام) تعبيرى دارد كه در واقع به منزله دليل براى دستور گذشته است، مى فرمايد: (آن كس كه پنهان و آشكارش، عمل و سخنش برخلاف يكديگر نباشد امانت الهى را ادا كرده و بندگى خالصانه را انجام داده است)؛ «وَ مَنْ لَمْ يَخْتَلِفْ سِرُّهُ وَ عَلَانِيَتُهُ، وَ فِعْلُهُ وَ مَقَالَتُهُ، فَقَدْ أَدَّى الْأَمَانَةَ، وَ أَخْلَصَ الْعِبَادَةَ».
مفهوم اين سخن آن است كه آنهايى كه پنهان و آشكارشان متفاوت است و گفتارشان با رفتارشان هماهنگ نيست، خائن و غير مخلص اند و به واقع چنين است. چه خيانتى از اين بدتر كه انسان اعمال نيك رياكارانه در برابر مردم انجام دهد و آن گاه كه به خلوت مى رود كار ديگر كند؛ يا با زبانش وعده هاى نيكى دهد و پاكى و تقوی را بستايد؛ ولى عملش بر ضد آن باشد و مايه بى اعتمادى و سلب عقيده مردم گردد. اين كارها از هر كس كه باشد نازيباست و از دولتمردان اسلام نازيباتر.
امام(عليه السلام) در اين فرمايش خود در مسئله اخلاص و امانت، روى دو چيز انگشت گذاشته اند: يكى هماهنگى خلوت و جلوت و ديگرى هماهنگى گفتار و كردار و در واقع اخلاص بر همين دو ركن استوار است و رياكاران هر دو يا يكى از آن دو را از دست مى دهند.
البتّه رعايت اين اصل بيش از هركس در مسئولان اموال بيت المال اهمّيّت دارد كه بايد حفيظ و امين باشند. در حديثى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: «مَنْ خَالَفَتْ سَرِيرَتُهُ عَلَانِيَتَهُ فَهُوَ مُنَافِقٌ كَائِناً مَنْ كَانَ وَ حَيْثُ كَانَ وَ فِي أَيِّ زَمَنٍ كَانَ وَ عَلَى أَيِّ رُتْبَةٍ كَان‏َ»(1) (كسى كه باطنش با ظاهرش مخالف باشد او منافق است؛ هركس باشد و در هر جا كه باشد و در هر سرزمين و در هر رتبه و مقامى كه باشد). در حديث ديگرى از امام صادق(عليه السلام) از لقمان حكيم آمده است: «لِلْمُنَافِقِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ: يُخَالِفُ لِسَانُهُ قَلْبَهُ، وَ قَلْبُهُ فِعْلَهُ، وَ عَلَانِيَتُهُ سَرِيرَتَهُ»(2)؛ (منافق سه نشانه دارد: زبانش با قلبش مخالف است، و قلبش با عملش، و آشكارش با نهانش).(3)