آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

اسلام در ارتباط با وظایف مأموران جمع آوری زکات توصیه هایی دارد از جمله اينكه مردم را نسبت به زكاتى كه بر عهده دارند قسم ندهيد و هر چه مى گويند بپذيريد؛ زيرا آنها مورد اعتمادند و اگر كسى انكار كرد كه مال واجب الزكاتى دارد و يقين به كذب او نبود، بايد پذيرفت، با چهره گشاده و نرمش و تواضع با مردم برخورد كنيد و از تكبّر بپرهيزيد، در خشكسالى، گرفتن زكات را به تأخير بيندازيد تا خشكسالى برطرف شود، مبادا مسلمان يا يهودى يا نصرانى را به خاطر يك درهم خراج مضروب سازيد يا چهارپايان مورد نيازشان را از آنها بگيريد؛ زيرا بايستي خراج و زكات را از اضافات گرفت.

در اسلام توصیه ها و دستوراتی در ارتباط با وظايف جمع آورى كنندگان زكات و اموال بيت المال و چگونگى برخورد آنها با صاحبان اموال آمده است. قرآن مجيد به عنوان پايه گذار اين مطلب به پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) دستور مى دهد كه از اموال آنها زكات بگير، زكاتى كه آنها را پاك و پاكيزه مى كند و سپس دستور مى دهد كه بعد از گرفتن زكات به آنها درود بفرست و براى آنها دعا كن كه مايه آرامش آنهاست؛ «خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِمْ بِها وَ صَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلاتَكَ سَكَنٌ لَّهُم».(1)
در اين زمينه در منابع حديث نيز روايات متعدّدى وارد شده كه جزئيات بيشترى را بيان مى دارد؛ مرحوم علّامه مجلسى در جلد 93 در باب 9 تحت عنوان «ادب المصدق» احاديث متعدّدى در ده صفحه (صفحه 80 تا 90) ذكر مى كند. از جمله در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) نقل مى كند كه آن حضرت می فرماید: «أَنَّ رَسُولَ اللهِ(صلى الله عليه وآله) نَهَى أَنْ يُحْلَفَ النَّاسُ عَلَى صَدَقَاتِهِمْ وَ قَالَ هُمْ فِيهَا مَأْمُونُونَ يَعْنِي أَنَّهُ مَنْ أَنْكَرَ أَنْ يَكُونَ لَهُ مَالٌ تَجِبُ فِيهِ زَكَاةٌ وَ لَمْ يُوجَدْ ظَاهِراً لَمْ يُسْتَحْلَفْ»(2)؛ (رسول خدا(صلى الله عليه وآله) فرمود: مردم را نسبت به زكاتى كه بر عهده دارند قسم ندهيد، هر چه مى گويند بپذيريد؛ زيرا آنها مورد اعتمادند و اگر كسى انكار كرد كه مال واجب الزكاتى دارد و يقين به كذب او نبود، بايد پذيرفت). در حديث ديگرى از امير مؤمنان(عليه السلام) نقل مى كند كه به يكى از يارانش هنگامى كه او را براى گردآورى زكات مأمور ساخت، دستورهاى مفصلى داد از جمله اينكه: «وَ أَنْ يَلْقَاهُمْ بِبَسْطِ الْوَجْهِ وَ لِينِ الْجَانِبِ وَ أَمَرَهُ أَنْ يَلْزَمَ التَّوَاضُعَ وَ يَجْتَنِبَ التَّكَبُّرَ»(3)؛ (با چهره گشاده و نرمش و تواضع با مردم برخورد كند و از تكبّر بپرهيزد). هم چنین آن حضرت در حديث ديگرى مى فرماید: «وَ إِذَا كَانَ الْجَدْبُ أُخِّرُوا حَتَّى يُخْصِبُوا»(4)؛ (در خشكسالى، گرفتن زكات را به تأخير بيندازيد تا خشكسالى برطرف شود).
مرحوم شيخ حر عاملى نيز در كتاب «وسائل الشيعه» جلد 6 در كتاب الزكاة باب 14 احاديث متعدّدى در اين زمينه آورده و مجموع آنها نشان مى دهد كه اسلام از به كار گرفتن هرگونه خشونت به هنگام جمع آورى ماليات اسلامى نهى كرده و نهايت ارفاق را نسبت به مشمولين زكات لازم مى شمرد و به تعبير ديگر پرداخت زكات را تبديل به مسئله اى انسانى و اخلاقى كرده كه افراد با ايمان در آن پيشگام مى شوند و از بركات معنوى و مادى آن بهره مى گيرند نه به صورت گرفتن بدهى ها از يك بدهكار نافرمان و متخلف.
البتّه ممكن است اين گونه برخوردِ محبّت آميز، ضايعاتى داشته باشد و بعضى افراد از آن سوء استفاه كنند و حقوق مالى خود را نپردازند؛ ولى تجربه نشان داده كه بركات مادى و معنوى آن بيشتر از ضايعات آن است به خصوص كه مى دانيم پرداختن زكات و مانند آن در اسلام نوعى عبادت است و در عبادت قصد قربت لازم است و اين قصد هنگامى حاصل مى شود كه انسان با ميل و اختيار و علاقه خود به سراغ آن برود.
مرحوم كلينى در جلد سوم كتاب «كافي» نيز در بابى كه تحت عنوان «ادب المصدق» ذكر كرده و هشت روايت در اين زمينه آورده است كه رحمت، رأفت و ادب اسلامى را در آن مثال مى زند؛ از جمله اينكه هنگامى كه امير مؤمنان علي(عليه السلام) فردى از طايفه «بنى ثقيف» را به عنوان فرماندار براى بخشى از آبادى هاى اطراف كوفه انتخاب كرد، در حضور مردم به او دستور داد در جمع آورى خراج، كوتاهى نكن و حتى يك درهم از آن را ترك ننما. سپس به او فرمود: هنگامى كه خواستى به منطقه مأموريت خود بروى نزد من آى. آن شخص مى گويد: هنگامى كه نزد حضرت رفتم فرمود: آنچه را درباره خراج به تو گفتم براى حفظ ظاهر بود. اكنون به تو مى گويم: «إِيَّاكَ أَنْ تَضْرِبَ مُسْلِماً أَوْ يَهُودِيّاً أَوْ نَصْرَانِيّاً فِي دِرْهَمِ خَرَاجٍ أَوْ تَبِيعَ دَابَّةَ عَمَلٍ فِي دِرْهَمٍ فَإِنَّمَا أُمِرْنَا أَنْ نَأْخُذَ مِنْهُمُ الْعَفْوَ»(5)؛ (مبادا مسلمان يا يهودى يا نصرانى را به خاطر يك درهم خراج مضروب سازى يا چهارپايان مورد نيازشان را از آنها بگيرى؛ زيرا به ما دستور داده شده است كه [خراج و زكات را] از اضافات بگيريم).(6)