کوثر در لغت به معنای خیر کثیر است. در بیان شأن نزول این سوره، در منابع تاریخی و حدیثی از قول صحابه و ائمه(ع) گفته شده که کوثر نهری پربرکت در بهشت است. نیز مفسران برای «کوثر» معانی دیگری ذکر کرده اند که به نظر می آید همگی آنها ذکر مصادیقی برای مفهوم خیر کثیر است. با این همه، اگر به این نکته توجه کنیم که دو فرزند پسر پیامبر اکرم(ص) در زمان کودکی فوت شدند و نیز به آیه سوم این عطف توجه داشته باشیم که وصف «بریده نسل بودن» را به دشمنان پیامبر برمی گرداند، به نظر می رسد باید مصداق اصلی «خیر کثیر» را اولاد و نسل و ذریه فراوان ایشان بدانیم. خیر کثیری که سرمنشأ اولیه آن، تولد حضرت زهرا(س) در خانه وحی بود. ذریه پیامبر(ص)، به عنوان نگهبانان اصلی آیین آسمانی اسلام و شریعتش، ائمه معصوم دوازده گانه اهل بیت(ع) بودند و غیر از آنها نیز بزرگان فراوانی از نويسندگان و فقها و محدثان و مفسران والامقام تاریخ اسلام، از همین ذریه بودند. چنین تفسیری از معنای «خیر کثیر»، مورد توجه مفسرین شناخته شده ای از اهل سنت مانند فخر رازی و آلوسی نیز بوده است.

فقهای اسلام با توجه به سبب و شأن نزول و ظَهر و بطن آيات، قاعده اى را به دست آورده‌ و با تمسك به آن، احكام را استنباط مى‌ كنند. آن قاعده عبارت است از: «اعتبار به گستردگى لفظ است، نه خصوصيّت مورد»؛ يعنى فقيه بايد خصوصيات مورد را كنار گذاشته و از جنبه هاى عمومى لفظ بهره بگيرد. به عنوان مثال در قرآن آمده: «مشرق و مغرب، از آن خداست! پس به هر سو رو کنید، رو به خدا کرده اید». اين آيه داراى ظَهر و بطن است و در ظاهر با آياتى كه ايجاب مى كند حتما رو به كعبه نماز بخوانيد منافات دارد؛ ولى با مراجعه به شأن نزول، اين تنافى برطرف مى شود.

ابونعیم و دیگران نقل کرده اند که پیامبر(ص) فرمود: «اى على! خداوند مرا امر کرده که تو را به خود نزدیک کنم و به تو تعلیم دهم تا حفظ کنى و این آیه نازل شد: «وتعیهآ أذن واعیة»؛ (پس تو گوشهاى شنواى علم من هستى). قاضى عضد إیجى در «مواقف» نوشته: بیشتر مفسّران درباره آیه «وتعیهآ أذن واعیة» عقیده دارند که منظور، على(ع) است.

خداوند در سوره «اسراء»، پیامبر(ص) را از افراط و تفریط در انفاق نهی کرده است؛ انسان در انفاق از اموال شخصی و یا حتی از بیت المال، همانطور که نباید بُخل بورزد، نباید زیاده روی و افراط نماید به طورى كه مورد ملامت دشمنان قرار گرفته و از ادامه كار و فعاليت و سامان دادن به زندگى خود وا بماند؛ بلكه بهترين روش اين است كه پوينده راه اعتدال باشد.

پيامبر(ص) بعد از آمدن از طائف به مدينه، مردم را براى جنگ با روميان فرا خواندند. ايشان معمولا مقاصد جنگى را قبل از شروع جنگ بيان نمي كردند تا دشمن سوء استفاده نكند. اما در قضيه تبوك حضرت صراحتاً خبر از مبارزه با روميان دادند. جنگيدن در اين زمان كه فصل تابستان و گرما و وقت برداشت محصولات بود براي عده اي سخت بود. در اين هنگام آيات فوق نازل شد و اصحاب را اول با ملايمت و بعد با تهديد مخاطب قرار داد و آنها را به خاطر همراهي نكردن پيامبر(ص) مورد مذمت قرار داد.

در شأن نزول سوره «کهف» آمده: مشرکان مکه برای اینکه بدانند حضرت محمد(ص) پیامبر خداست، نزد بزرگان یهود در یثرب رفته، از آنها پرس و جو کردند. علمای یهود گفتند: از او سه سؤال بپرسید اگر جواب داد معلوم است پیامبر خداست: 1. چه تعداد و چه افرادی از شهر خود خارج شدند و به غار پناه بردند و شرح حالشان چیست؟ 2. مردی که بر شرق و غرب عالم مسلط شده چه کسی بود؟ 3. حقیقت روح چیست؟ آنها اين سؤالات را از پيامبر(ص) پرسيدند و پس از مدتي جوابشان با نزول سوره «كهف» داده شد.

آیات 1 تا 3 سوره احزاب در مورد ابوسفیان و بعضى دیگر از سران شرک نازل شد، که بعد از جنگ احد از پیامبر(ص) امان گرفته و وارد مدینه شدند، و پیشنهاد کردند: اى محمّد! بیا و از بدگوئى به خدایان ما صرف نظر کن، و بگو آنها براى پرستش کنندگانشان شفاعت مى کنند، تا ما هم از تو دست بر داریم، و هر چه مى خواهى درباره خدایت توصیف کنی آزاد هستى. این پیشنهاد پیامبر(ص) را ناراحت کرد و دستور داد آنها را از مدینه بیرون کنند، آیات فوق نازل شد، و به پیامبر(ص) دستور داد: به این گونه پیشنهادها اعتنا نکند.

آیه 4 سوره احزاب درباره «جمیل بن معمر» نازل شد که داراى حافظه بسیار قوى بود و ادعا مى کرد دارای «دو قلب» است که با هر کدام از آنها بهتر از محمّد(ص) مى فهمد! لذا مشرکان قریش او را «ذو القلبین» مى نامیدند. اما در جنگ «بدر» که مشرکان فرار کردند، او نیز چنان دست و پای خود را گم کرده بود که یک لنگه کفشش در پایش بود و لنگه دیگر را به دست گرفته بود و فرار مى کرد و معلوم شد به اندازه یک قلب هم نمی فهمد.

همسران پیامبر(ص) بعد از پاره اى از غزوات که غنائم سرشارى در اختیار مسلمین قرار گرفت، تقاضاهایى مانند افزایش نفقه، یا لوازم زندگى و ... داشتند. پیامبر(ص) که مى دانست، تسلیم شدن در برابر این گونه درخواست ها چه عواقبى براى «بیت نبوت» در بر خواهد داشت، از انجام این خواسته ها سر باز زد، و یک ماه تمام از آنها کناره گیرى نمود، تا این که آیات 28 تا 31 سوره احزاب نازل شد، و با لحن قاطع، و در عین حال توأم با رأفت و رحمت، به آنها هشدار داد.

این آیات درباره وليد بن مغيره مخزومى نازل شده است. وليد در مجلس مشرکان گفت: «شما گمان مى كنيد محمد ديوانه است؟!، آيا هرگز آثار جنون در او ديده ايد؟» گفتند: «نه» ... گفت: «... آيا هرگز سابقه دروغى درباره او داريد؟» گفتند: «نه او هميشه نزد ما به عنوان صادق و امين، شناخته مى شد». در اينجا قريش به وليد گفتند: «پس ... چه بگوييم؟» وليد گفت: «او فقط مرد ساحرى است؛ مگر نديده ايد ميان مردان و خانواده و فرزندان و دوستان ما جدايى مى افكند؟ ...». این کار ولید پیامبر اسلام را سخت آزرده کرد.