آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

پيامبر(ص) بعد از آمدن از طائف به مدينه، مردم را براى جنگ با روميان فرا خواندند. ايشان معمولا مقاصد جنگى را قبل از شروع جنگ بيان نمي كردند تا دشمن سوء استفاده نكند. اما در قضيه تبوك حضرت صراحتاً خبر از مبارزه با روميان دادند. جنگيدن در اين زمان كه فصل تابستان و گرما و وقت برداشت محصولات بود براي عده اي سخت بود. در اين هنگام آيات فوق نازل شد و اصحاب را اول با ملايمت و بعد با تهديد مخاطب قرار داد و آنها را به خاطر همراهي نكردن پيامبر(ص) مورد مذمت قرار داد.

در آیات 38 و 39 سوره مبارکه «توبه» می خوانیم: «إِلا تَنفِرُوا يُعَذِّبْكمْ عَذَاباً أَلِيماً وَ يَستَبْدِلْ قَوْماً غَيرَكمْ وَ لا تَضرُّوهُ شيْئاً وَ اللَّهُ عَلى كلِّ شىْ‏ءٍ قَدِير»؛ (اگر [به سوى ميدان جهاد] حركت نكنيد شما را مجازات دردناكى كرده و گروه ديگرى غير از شما به جاى شما قرار مى دهد، و هيچ زيانى به او نمى رسد، و خداوند بر هر چيزى توانا است).
درباره شأن نزول اين آيات از ابن عباس و ديگران نقل شده كه آيات درباره جنگ تبوك نازل شده است؛ يعنى همان وقتى كه پيامبر(صلّى الله عليه و آله) از طائف به مدينه بازگشتند، مردم را براى جنگ با روميان _ كه همان جنگ تبوك است _ آماده كردند، اين آيات نازل شد. در روايات آمده كه پيامبر(صلّى الله عليه و آله) معمولا مقاصد جنگى و هدف هاى نهائى و اسرار جنگى را قبل از شروع جنگ براى مسلمانان روشن نمى ساختند؛ زيرا مى ترسيدند كه به دست دشمن افتد، ولى در مورد «تبوك» چون مسافت بين مدينه و سرزمين روم زياد بود و بايد مسلمانان هم آماده مى شدند، پيامبر(صلّى الله عليه و آله) صراحتاً خبر از مبارزه با روميان دادند، در ضمن فصل تابستان و گرما و وقت برداشت محصول غلات و ميوه بود، و مسافت زياد و گرما و وقت برداشت محصول همه دست به دست هم داده بود تا جنگ را بر مسلمانان دشوار سازد و لذا بعضى در اجابت دعوت پيامبر ترديد كردند، تا اينكه اين آيات نازل شد و آنها را با ملايمت _ چنانكه در آيه اول است _ و بعد با تهديد _ چنانكه در آيه دوم است _ مخاطب قرار داد. اين شأن نزول را به طور اجمال بسيارى از مفسران مانند طبرى در «مجمع البيان»، فخررازى در «تفسير كبير» و آلوسى در «روح المعانى» آورده اند.
قابل ذكر است كه تبوك، منطقه اى ميان مدينه و شام بود كه الان مرز عربستان است و در آن روز نزديك سرزمين امپراطورى روم شرقى _ كه بر شامات مسلط بود _ قرار داشت. فاصله آن را تا مدينه 610 كيلومتر و تا شام 692 كيلومتر نوشته اند، واقعه جنگ تبوك در سال 9 هجرى حدود يكسال بعد از جريان فتح مكه روى داد.(1)،(2)