پاسخ اجمالی:
کوثر در لغت به معنای خیر کثیر است. در بیان شأن نزول این سوره، در منابع تاریخی و حدیثی از قول صحابه و ائمه(ع) گفته شده که کوثر نهری پربرکت در بهشت است. نیز مفسران برای «کوثر» معانی دیگری ذکر کرده اند که به نظر می آید همگی آنها ذکر مصادیقی برای مفهوم خیر کثیر است. با این همه، اگر به این نکته توجه کنیم که دو فرزند پسر پیامبر اکرم(ص) در زمان کودکی فوت شدند و نیز به آیه سوم این عطف توجه داشته باشیم که وصف «بریده نسل بودن» را به دشمنان پیامبر برمی گرداند، به نظر می رسد باید مصداق اصلی «خیر کثیر» را اولاد و نسل و ذریه فراوان ایشان بدانیم. خیر کثیری که سرمنشأ اولیه آن، تولد حضرت زهرا(س) در خانه وحی بود. ذریه پیامبر(ص)، به عنوان نگهبانان اصلی آیین آسمانی اسلام و شریعتش، ائمه معصوم دوازده گانه اهل بیت(ع) بودند و غیر از آنها نیز بزرگان فراوانی از نويسندگان و فقها و محدثان و مفسران والامقام تاریخ اسلام، از همین ذریه بودند. چنین تفسیری از معنای «خیر کثیر»، مورد توجه مفسرین شناخته شده ای از اهل سنت مانند فخر رازی و آلوسی نیز بوده است.
پاسخ تفصیلی:
خداوند در آیه اول سوره کوثر می فرماید: «إِنَّا أَعْطَيْناكَ الْكَوْثَرَ»؛ (ما به تو كوثر عطا كرديم). کوثر صفت است و از ماده «کثر» گرفته شده و بنابراین به معنای خیر و برکت فراوان است. به افراد سخاوتمند نیز «کوثر» گفته می شود.(1) در اينكه منظور از «كوثر» در اين سوره چيست اقوال مختلفی میان مفسرین وجود دارد. پیش از هر چیز برخی نقل های تاریخی ای را که در تفسیر این آیه وارد شده اند بررسی می کنیم.
بیانات روایی و تاریخی و اقوال مفسرین در تبیین معنای «کوثر»
ابن عبّاس می گويد: «چون آیه «إِنَّا أَعْطَيْناكَ الْكَوْثَرَ» بر پیامبر(صلی الله علیه وآله) نازل شد، ایشان منبر رفت و این آیه را برای مردم قرائت كرد و چون پایين آمد مردم پرسیدند: اى رسول خدا! آنچه خداوند به شما داده است، چیست؟ پیامبر(ص) فرمود: نهری است در بهشت كه از شير سفيدتر و بسیار زلال و شفاف می باشد. در دو طرف آن قبه هايى از درّ و ياقوت است. پرندگان سبزی بر آن وارد می شود كه داراى گردن هایی مثل گردن هاى كبک است. گفتند: ای پیامبر خدا! اين پرندگان چه اندازه خوب است؟ فرمود: آيا به شما خبر ندهم به بهتر از آن؟ گفتند: چرا. فرمود: كسى كه پرندگان مزبور را بخورد و آب كوثر را بنوشد و رستگار به رضوان خدا شود از آن بهتر است».(2)
از امام صادق(علیه السلام) نیز روايت شده كه فرمود: «كوثر نهرى است در بهشت. خداوند آن را به پيامبرش(صلی الله علیه وآله) در عوض فرزندش «عبداللَّه» داده است».(3)
عطاء می گويد: «کوثر، حوض پيامبر(صلی الله علیه وآله) است كه مردم بسيارى بر آن در روز قيامت وارد می شوند».(4)
انس می گويد: «رسول خدا(صلی الله علیه وآله) روزى در ميان ما بود مختصرا خوابید. سپس خندان سر مبارک خود را بلند كرد. گفتم: چه چيز شما را خندانيد اى رسول خدا؟ فرمود: الآن سوره اى بر من نازل شده، سپس سوره كوثر را خوانده و فرمود: آيا مي دانيد كوثر چيست؟ گفتيم: خدا و رسول او دانا هستند. فرمود کوثر نهری است كه خدا آن را به من وعده داده و داراى خير فراوان است. کوثر حوض من است. روز قيامت امت من بر آن وارد می شوند. ظروف آن عدد ستارگان آسمان است. پس جماعتى از آنها مضطرب و پريشان و سرنگون به آتش می شوند. می گويم: پروردگارا! آنها از امّت منند. گفته می شود: تو نمی دانى كه اينها بعد از تو چه كردند».(5)
ابن عباس و سعيد بن جبير و مجاهد گفته اند: «كوثر» خير فراوان است. و به گفته عكرمه «کوثر» نبوت پيغمبر و قرآن است. و به گفته ابوبكر بن عياش، «کوثر» بسيارى و كثرت اصحاب و پيروان است. از امام صادق(عليه السلام) نیز روايت شده كه «کوثر» شفاعت است.(6)
علاوه بر این تفسیرهای مبتنی بر روایات و نقل های تاریخی، علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می گوید: مفسران برای «کوثر» معانی دیگری نیز ذکر کرده اند. معانی ای مانند: اصحاب و پيروان رسول خدا(صلی الله علیه وآله) تا روز قيامت، علماى امت او، قرآن و فضائل بسيار آن، مقام نبوت، همه فهم بودن قرآن و سبک بودن شرايع و احكام اسلام، توحيد، علم و حكمت، فضائل رسول خدا(ص)، مقام محمود، نور قلب شريف رسول خدا(ص) و... . ایشان بعد از ذکر این معانی می گویند: ذکر این معانی بدون دلیل است.(7)
معنای بسیار وسیع «کوثر»
با وجود تمام آنچه گفته شد اما آیت الله مکارم شیرازی در تفسیر نمونه معتقد است كه غالب اين معانی بيان مصداق هاى روشنى از مفهوم وسيع «کوثر» هستند.(8) زیرا معنای این واژه بسیار وسیع و گسترده است. «كوثر» به معناى خير كثير و نعمت فراوان است و می دانيم خداوند بزرگ نعمت هاى فراوانى به پيغمبر اكرم(صلی الله علیه وآله) ارزانى داشت كه هر يک از آنچه در بالا گفته شد يكى از مصداق هاى روشن آن است و مصداق هاى بسيار ديگرى نيز دارد كه ممكن است به عنوان تفسير مصداقى براى آيه ذكر شود. به هر حال تمام مواهب الهى بر شخص پيغمبر اكرم(ص) در تمام زمينه ها حتى پيروزی هايش در غزوات بر دشمنان، و حتى علماى امتش كه در هر عصر و زمان مشعل فروزان قرآن و اسلام را پاسدارى مى كنند و به هر گوشه اى از جهان مى برند، همه در اين خير كثير وارد هستند.(9)
حضرت فاطمه(س) برجسته ترین مصداق خیر کثیر
اينكه خداوند متعال در سومین و آخرین آیه سوره می فرماید:«إِنَّ شانِئَكَ هُوَ الْأَبْتَرُ»؛ (همانا دشمن تو بی دنباله است). با در نظر گرفتن اينكه كلمه «ابتر» در ظاهر به معناى اجاق كور است، و نيز با در نظر گرفتن اينكه جمله مذكور از باب «قصر قلب»(10) است، چنين به دست مى آيد كه منظور از كوثر تنها و تنها كثرت ذريه اى است كه خداى تعالى به جناب رسول اکرم(صلی الله علیه وآله) ارزانى داشته و بركتى است كه در نسل آن جناب قرار داده و يا مراد هم خير كثير است و هم كثرت ذريه.
چيزى كه هست، كثرت ذريه يكى از مصاديق خير كثير است. اگر مراد مساله ذريه به استقلال و يا به طور ضمنى نبود آوردن كلمه «إنّ» در جمله «إِنَّ شانِئَكَ هُوَ الْأَبْتَر» فايده اى نداشت. زيرا كلمه «إنّ» علاوه بر تحقيق، تعليل را هم می رساند و معنا ندارد بفرمايد ما به تو حوض داديم چون كه بدگوى تو اجاق كور است و يا بى خبر است.
روايات بسیار زیادی هم رسيده كه سوره مورد بحث در پاسخ كسى نازل شده كه رسول خدا(صلی الله علیه وآله) را به اجاق كورى زخم زبان زد. اين زخم زبان هنگامى بود كه فرزندانش قاسم و عبداللَّه از دنيا رفتند. بنابراین با اين بيان روشن شد كه سخن مفسرانی كه گفته اند منظور صاحب اين زخم زبان از كلمه «ابتر» بريدگى از مردم يا انقطاع از خير بوده و خداى تعالى در رد گفتارش فرموده او خودش منقطع از هر چيز است سخن بى وجهى است.
اين جمله از اين دلالت خالى نيست كه فرزندان فاطمه(سلام الله علیها) ذريه رسول خدا(صلی الله علیه وآله) هستند و اين خود يكى از خبرهاى غيبى قرآن كريم است. چون همان طور كه مى بينيم خداى تعالى بعد از درگذشت آن حضرت بركتى در نسل آن جناب قرار داد به طورى كه در همه عالم هيچ نسلى معادل آن ديده نمی شود آن هم با آن همه بلاها كه بر سر ذريه آن جناب آوردند و گروه گروه از ايشان را كشتند.(11)
نسل و ذريه پيامبر(صلی الله علیه وآله) به وسيله دختر گرامى شان در جهان انتشار يافت. نسلى كه نه تنها فرزندان جسمانى پيغمبر بودند بلكه آئين او و تمام ارزش هاى اسلام را حفظ كردند و به آيندگان ابلاغ نمودند. نه تنها امامان معصوم اهل بيت(علیه السلام) كه آنها حساب مخصوص به خود دارند بلكه هزاران هزار از فرزندان حضرت فاطمه(سلام الله علیها) در سراسر جهان پخش شدند. در ميان آنها علماى بزرگ و نويسندگان و فقها و محدثان و مفسران والا مقام و فرماندهان بزرگ بودند كه با ايثار و فداكارى در حفظ آئين اسلام كوشيدند.(12)
سخن یکی از بزرگ ترین مفسرین اهل سنت در تفسیر «کوثر»
اينجا به بحث جالبى از «فخر رازى»، مفسر و عالم بزرگ اهل سنت برمی خوریم که می گوید: «...قول سوم اين است كه اين سوره به عنوان رد بر كسانى نازل شده كه عدم وجود اولاد را بر پيغمبر اكرم(صلی الله علیه وآله) خرده مى گرفتند بنا بر اين معناى سوره اين است كه خداوند به او نسلى مى دهد كه در طول زمان باقى مى ماند. ببين چه اندازه از اهل بيت(علیهم السلام) را شهيد كردند در عين حال جهان مملوء از آنها است. اين در حالى است كه از بنى اميه (كه دشمنان اسلام بودند) شخص قابل ذكرى در دنيا باقى نماند. سپس بنگر و ببين چقدر از علماى بزرگ در ميان آنها است مانند باقر(علیه السلام) و صادق(علیه السلام) و رضا(علیه السلام) و نفس زكيه».(13)
اما فخر رازی تنها مفسری از اهل سنت نیست که یکی از معانی «کوثر» را در این آیه اشاره به فرزندان و نواندگان پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) می داند. آلوسی، دیگر مفسر و فقیه شافعی مذهبی نیز در تفسیر خود می نویسد: «بعضى از مفسران گفته اند که منظور از کوثر فرزندان و اولاد آن حضرت است زیرا این سوره به عنوان رد کسانى است که به آن حضرت عیب مى نهادند و او را اَبْتَر مى خواندند و بحمدالله امروزه چنان فرزندان او فزونى یافته اند که سراسر کره زمین را پر کرده اند».(14)
تا کنون هیچ نظری برای این مطلب درج نشده است.