امام علي(ع) در خطبه 172 «نهج البلاغه»، به طور عمده به سه گناه از جرایم سنگین «اصحاب جمل» اشاره می کند: 1. طلحه و زبیر و یارانشان، زمانی که به سوی بصره حرکت کردند؛ همسران خود را در خانه هایشان نگه داشتند؛ ولی همسر رسول خدا(ص) را مانند کنیزی که برای فروش می برند به دنبال خود کشاندند. (اشاره به استفاده ابزاری از او برای مقاصد خود). 2. بیعت شان با امام(ع) را زیر پا نهاده و در میان سپاه امام(ع) اختلاف انداختند. 3. به فرماندار امام(ع) و خزانه داران بیت المال در بصره حمله کرده و جمع کثیری از مردم را کشتند.

سردمداران فتنه جمل تصمیم گرفتند برای رساندن پیامشان به امیرالمؤمنین(ع) از دشمنان سرسخت ایشان استفاده کنند؛ اما روی گشاده و بیان شیرین و توأم با منطق و استدلال امام علي(ع) سبب شد تا آنان متحوّل شوند و با حضرت بیعت کنند و در زمره لشکریان حضرت قرار بگيرند. این قضیه به قدری بر عایشه گران آمد که گفت: هر كس را نزد علي مى فرستم او را مخالف ما مى كند و بر ضد ما مى شوراند.

وقتی اصحاب جمل داخل بصره شدند بین آنها و سران بصره مشاجره شد و جنگ شدیدی درگرفت که نهایتا منجر به انعقاد صلح نامه شد. لذا عثمان به یارانش دستور داد پراکنده شوند و سلاح بر زمین گذارند. در مقابل جملیان، در نیمه شبى که عثمان در خواب بود، بر او حمله بُردند و نگهبانانش را به قتل رسانده و او را به اسارت درآوردند و در حضور عایشه شکنجه های گوناگون دادند و موهای سر، ریش، سبیل، ابروان و پلک های او را کندند و قصد کشتنش را داشتند اما از ترس انتقام برادر عثمان از کشتنش دست برداشتند.

«مروان بن حَكَم» از دشمنان سرسخت امام على(ع) بود. پدرش «حَكَم» به خاطر كارشكنى هاى مكرّر بر ضدّ پيامبر(ص) به طائف تبعيد شد و مورد نفرين ایشان قرار گرفت. خليفه سوم، حَكَم را به مدينه آورد و جزو خواص خود كرد. مروان بعد از قتل عثمان، با على(ع) بيعت كرد؛ ولى خيلي زود به اصحاب جمل پيوست و در جنگ اسير شد و بعد از آزادي به معاويه پيوست. او بعد از معاوية بن يزيد به خلافت رسيد و تصميم گرفت خلافت را بعد از خود به فرزندش عبدالملك و سپس عبدالعزيز بسپارد و سرانجام توسط همسرش كه مادر خالد بن يزيد بود كشته شد.

امام علي(ع) در خطبه 169 نهج البلاغه، به دنبال فتنه انگیزی اصحاب جمل می فرمایند: «این گروه به علت حسادت و دنیاطلبی بر حکومت من خشم گرفته و به یکدیگر پیوسته اند و می خواهند شرایط را به زمان جاهلیّت برگردانند، و من تا زمانی که كار به جاى خطرناكی نرسد، صبر می کنم؛ اما بدانید اگر آنها به اين افكار سست و فاسد باقى بمانند، نظام جامعه اسلامى از هم گسيخته خواهد شد، و من در چنين شرايطى صبر نخواهم کرد و بايد به فتنه انگيزى آنها پايان داد».

امام علي(ع) در خطبه 170 نهج البلاغه، به ماجرای گفتگوی خود با نماینده گروهی از مردم بصره اشاره کرده و حقیقت مهمی را یادآوری می کند که توجه به آن بسیاری از مشکلات را حل مي كند. در این گفتگو، امام(ع) با یک مثال روشن، طرز تفکّر «هم رنگ شدن با جماعت» را باطل کرده، می فرماید: «اگر تو به عنوان پیشگام قافله، همراهانت را از محل آب و گیاه مطلع می کردی و آنان به سوى سرزمين هاى بى آب و علف روى مى آوردند، چه می کردی؟ [آیا از آنها جدا نمی شدی و به سوی آب و آبادانی نمی رفتی؟]».

عبد الله بن عامر بن کُرَیز، پسر دايى عثمان، و نمونه عینى رفاه زدگانی بود که با انسانيت دشمني داشت. او از طرف عثمان به حکومت بصره و فارس گمارده شد. پس از مرگ عثمان و معزول شدن توسط امام علي(ع) تمام موجودي خزانه بصره را دزديد و به اصحاب جمل پيوست، بعد از شکست در جمل، به شام فرار کرد و داماد معاويه شد و سه سال ديگر فرماندار بصره شد. تمام زندگانى او سرشار از دنیاپرستى و بهره جویى از بیت المال مسلمین است .وی در سال 58 یا 59 درگذشت.

در ابتداى جنگ صفّین على (ع)، عدىّ را برای مصالحه به سوى معاویه فرستاد تا او را به وحدت کلمه و همبستگى امّت و حفظ خون مسلمانان دعوت کرده، و سرنوشت شوم اصحاب جمل را به وی یادآوری کنند. ليکن معاويه با سخنان واهي و غرور بسیار پیشنهاد او را رد کرد و برطبل جنگ کوبيد.