آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

بر اساس روایات، سه معيار در تقسیم سوره ها به «مکّي» يا «مدني» وجود دارد: 1. معيار زمان؛ که ملاك هجرت پيامبر(ص) از مكّه به مدينه است. 2. معيار مكان: هر چه در مكّه و پيرامون آن نازل شده مكّي است و هر چه در مدينه و پيرامون آن نازل گرديده مدني است. 3. معيار خطاب: هر سوره كه خطاب به مشركان باشد مكّي و هر سوره اى كه خطاب به مؤمنان باشد، مدني است. البته به خاطر جامع و مانع نبودن این ملاکها به سراغ علائم تشخيص ديگري مي رويم مانند: نصّ و خبر؛ علائم ظاهرى؛ علائم محتوايى و معنوى.

طبق آمارى كه از رواياتِ مربوط به ترتيب نزول به دست مى آيد، 86 سوره از سوره هاي قرآن، «مكّي» و 28 سوره «مدني» است كه در اين گروه بندى سه معيار وجود دارد:
1. معيار زمان: بيشترِ مفسّرين معتقدند كه معيار «مكّي يا مدني بودن»، هجرتِ پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) از مكّه به مدينه است. هر سوره اى كه پيش از هجرت نازل شده مكّي و هر سوره اى كه پس از هجرت نازل شده مدنى به شمار مى رود، خواه در مدينه نازل شده باشد خواه در سفرها، و حتى در مكّه در سفر حجّ يا عِمره يا پس از فتح، چون پس از هجرت بوده است، مدني محسوب مي شود. ملاكِ هجرت نيز داخل شدن به مدينه است. بنابراين آياتى كه پس از هجرت از مكّه و پيش از ورود به مدينه، در راه بر پيامبر خدا(ص) نازل شده، مكّي محسوب مي شود. مثلا آيه «إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرَادُّكَ إِلَىٰ مَعَادٍ ...»(1)؛ (آن کس که قرآن را بر تو لازم کرد، تو را به جایگاهت [زادگاهت ] باز مى گرداند ...). بر اساس اين تعريف و ملاك كه پس از خروج از مكّه در راه بر پيامبر(ص) نازل شده، مكّي است.

2. معيار مكان: هر چه در شهر مكّه و پيرامون آن نازل شده مكّي است، و هر چه در مدينه و پيرامون آن نازل گرديده مدني است، خواه پيش از هجرت يا پس از آن نازل شده باشد. پس آنچه در غير اين دو منطقه نازل شده باشد نه مكّي است و نه مدني. در اين زمينه «جلال الدين سيوطى» روايتى آورده كه پيامبر(صلی الله علیه و آله) فرمودند: «أُنْزِلَ الْقُرْآنُ فِي ثَلَاثَةِ أَمْكِنَةٍ: مَكَّةَ وَ الْمَدِينَةِ وَ الشَّامِ» كه طبق گفته «ابن كثير»، مقصود از شام، تبوك است.(2)
3. معيار خطاب: هر سوره اى كه در آن، خطاب به مشركان مى باشد مكّي و هر سوره اى كه در آن خطاب به مؤمنان مى باشد، مدني است. در اين زمينه از «عبدالله بن مسعود» حديثى آورده‌ اند كه گفته است: «هر سوره اي كه «يَا أَيُّهَا النَّاسُ» در آن به كار رفته باشد، مكّي است و هر سوره اي كه «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا» در آن به كار رفته باشد مدني است»(3)؛ زيرا در مدينه غلبه با مؤمنان بوده و در مكّه اكثريت با مشركان. البته در سوره هاى مدني مانند سوره «بقره»، «يَا أَيُّهَا النَّاسُ» به كار رفته كه كليّت اين معيار را خدشه دار مى كند.
براى تشخيص سوره هاى مكّي و مدني، ملاك هايى را مشخص كرده اند كه هر يك به تنهايى نمى تواند ملاك جامع و مانعى باشد؛ بلكه اين ملاكها روى هم رفته تا حدودى تعيين كننده است. به‌ طور كلى ملاكها و علائم براى تشخيص، عبارت است از: 1) نصّ و خبر، 2) علائم صورى و ظاهرى، 3) علائم محتوايى و معنوى. «علامه برهان الدين ابراهيم بن عمر بن ابراهيم جعبرى (متوفاى 732) مى گويد: «براى شناخت مكّي و مدني دو راه وجود دارد: سماعي، كه از راه نقل و روايت به دست مى آيد. قياسي، كه از روى ضابطه تشخيص داده مى شود». آن گونه كه «علقمة بن قيس» (متوفاى 62) از «عبدالله بن مسعود» روايت كرده است: «هر سوره اى كه در آن «يَا أَيُّهَا النَّاسُ» آمده باشد يا لفظ «كلّا» استعمال شده باشد يا در ابتداى آن حروف مقطع باشد ـ جز زهراوين؛ يعني «بقره» و «آل عمران» و نيز سوره «رعد» كه بنابر قولى مدني است ـ يا در آن قصّه آدم و ابليس آمده باشد ـ جز سوره هاى طولانى ـ يا سوره اى كه در آن سرگذشت انبيائ سلف و امّت هاى گذشته آمده باشد مكّي است، و هر سوره اى كه در آن از فريضه و تكاليف و حدود شرعى سخن گفته شده باشد، مدني است».(4)
برخى خصوصيات ديگرى كه براى شناخت سوره هاى مكّي و مدني ذكر كرده اند عبارت است از:
1. كوتاهى آيات درون يك سوره و نيز كوتاهى سوره، نوعا مكّي بودنِ آن را مى رساند، و بلندى آيه هاى يك سوره علاوه بر بلندى سوره نوعا مدني بودن آن را ثابت مى كند.
2. لحن تند و شديد سوره بيشتر با اهل مكّه است كه اهل عناد و لجاج و مقاومت در مقابل حقّ بوده اند؛ ولى لحنِ ملايم و خفيف، مدني بودنِ سوره را مى رساند كه بيشتر خطاب به مؤمنين است.
3. بحث درباره اصول معارف و اصل ايمان و دعوت به اسلام از ويژگى هاى سوره هاى مكّي است و در سوره هاى مدني بيشتر از تفاصيلِ احكام و بيان شريعتِ اسلام سخن گفته شده است.
4. دعوت به پايبند بودن به اخلاق و استقامت در رأى و سلامتِ عقيده و ترك لِجاج و عِناد و نيز برخورد تند با عقايد باطلِ مشركان و ناچيز شمردن انديشه هاى تهى و بى اساس آنان، از خصائص سوره هاى مكّي به شمار مي رود؛ در حالى كه برخورد با اهل كتاب و دعوت آنان به ميانه روى در عقايد و افكار و انديشه ها و نيز مبارزه با منافقين و ذكر خصائص و صفاتِ آنان از ويژگى‌ هاى سوره هاى مدنى است.
5. غالبا خطابها با عنوان «يَا أَيُّهَا النَّاسُ ...» از ويژگي هاى سُوَر مكّي است و با عنوان «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا» از خصائص سُوَر مدني است.
البته اين ويژگي ها هرگز كُلّيّت ندارد؛ بلكه صرفا درباره برخى از انواع صدق مي كند و در صورت اجتماع چندين خصيصه، اگر موجب علم و يقين شود و نصّ معارضي در ميان نباشد، قابل اعتماد است؛ و موجب قُوّت احتمال و اطمينان مي شود. در اين صورت است كه نتيجه كاربرد فقهى و تاريخى و غيره دارد. بنابراين ملاك تشخيص مكّي و مدني، يا نقل و خبر است كه اصطلاحا سماعي مى گويند، يا اجتهاد و شواهد ظاهرى و صورت جمله بندى و داشتن سجع و وزن و كوتاهى آيات و سوره هاست يا شواهد محتوايى است. بدين معنا كه شكلِ بيان اصول عقايد و احكام و برخورد با كفّار و منافقين نشانه مكّي و مدني بودن سوره است.(5)