آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

از آیات قرآن استفاده می شود که وحی معاني مختلفي دارد و روی هم رفته در «هفت معنی» به كار رفته است. آن نوع از وحی که اختصاص به پیامبران داشته وحی به معنای «تشریعی» آن است. اما وحی به غیر پیامبران مانند حضرت مریم(س) و مادر موسی(ع) به معنای «الهام» بوده که اختصاص به پیامبران نداشته و دیگران نیز شامل آن می شده اند. امامان اهل بیت(ع) و حضرت فاطمه زهرا(س) نیز چنین وحیی را بواسطه «محدّث» بودن دریافت می کردند.

«وحی» به معنای اشاره سریع است، به همین جهت به آن چه با رمز و اشاره بیان می ‌شود، وحی می ‌گویند.(1) در اصطلاح اهل شرع نیز وحی به ابلاغ رسالت هاى الهى از سوى خداوند بزرگ به پیامبران اطلاق مى شود.(2) از آن جا كه تعليم معارف الهيه به پيغمبران بزرگ به صورت رمزي انجام گرفته، اين واژه در آن به كار گرفته شده است.
از آيات قرآن به خوبي بر مي آيد كه «وحي» معاني مختلفي دارد و روي هم رفته در هفت معني به كار رفته است:
1. وحي تشريعي: كه بر پيامبران نازل مي شد. مانند آيه 43، سوره نحل: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ إِلاّ رِجالاً نُوحي إِلَيْهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»؛ (و پيش از تو [هم] جز مردانى كه بديشان وحى مى كرديم گسيل نداشتيم پس اگر نمى دانيد از پژوهندگان كتابهاى آسمانى جويا شويد). و آيه 3 و 4، سوره نجم: «وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوى * إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْيٌ يُوحى»؛ (جز خدا كسى آشكاركننده آن نيست. آيا از اين سخن عجب داريد) و آيات بسيار ديگر.
2. «وحي فرشتگان»: به معني پيام الهي به خود فرشتگان، چنان كه در داستان غزوه بدر در سوره انفال آيه 12 آمده است: «إِذْ يُوحي رَبُّكَ إِلَى الْمَلائِكَةِ أَنّي مَعَكُمْ فَثَبِّتُوا الَّذينَ آمَنُوا سَأُلْقي في قُلُوبِ الَّذينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ فَاضْرِبُوا فَوْقَ اْلأَعْناقِ وَ اضْرِبُوا مِنْهُمْ كُلَّ بَنانٍ»؛ (هنگامى كه پروردگارت به فرشتگان وحى مى كرد كه من با شما هستم پس كسانى را كه ايمان آورده اند ثابت قدم بداريد به زودى در دل كافران وحشت خواهم افكند پس فراز گردنها را بزنيد و همه سرانگشتانشان را قلم كنيد).
3. وحي به معنای «پيام با اشاره»: مانند مطلبي كه در داستان زكريا در سوره مريم، آيه 11 آمده است: «فَخَرَجَ عَلى قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرابِ فَأَوْحى إِلَيْهِمْ أَنْ سَبِّحُوا بُكْرَةً وَ عَشِيًّا»؛ (پس از محراب بر قوم خويش درآمد و ايشان را آگاه گردانيد كه روز و شب به نيايش بپردازيد).
4. وحي به معنی «القائات مرموز شيطاني»: در سوره انعام، آيه 112 می خوانیم: «وَ كَذلِكَ جَعَلْنا لِكُلّ ِ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَياطينَ اْلإِنْسِ وَ الْجِنّ ِ يُوحي بَعْضُهُمْ إِلى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُورًا وَ لَوْ شاءَ رَبُّكَ ما فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَ ما يَفْتَرُون»؛ (و بدين گونه براى هر پيامبرى دشمنى از شيطانهاى انس و جن برگماشتيم بعضى از آنها به بعضى براى فريب [يكديگر] سخنان آراسته القا مى كنند و اگر پروردگار تو مى خواست چنين نمى كردند پس آنان را با آنچه به دروغ مى سازند واگذار).
5. وحي به معناي «تقدير قوانين الهي در جهان تكوين»: مانند آنچه در سوره فضلت، آيه 12 می خوانیم: «فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ في يَوْمَيْنِ وَ أَوْحى في كُلّ سَماءٍ أَمْرَها وَ زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِمَصابيحَ وَ حِفْظًا ذلِكَ تَقْديرُ الْعَزيزِ الْعَليمِ»؛ (پس آنها را [به صورت] هفت آسمان در دو هنگام مقرر داشت و در هر آسمانى كار [مربوط به] آن را وحى فرمود و آسمان [اين] دنيا را به چراغها آذين كرديم و [آن را نيك] نگاه داشتيم اين است اندازه گيرى آن نيرومند دانا).
و آنچه درباره شهادت زمين در قيامت در سوره زلزله، آيه4 و 5 آمده است: «يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبارَها* بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحى لَها»؛ (آن روز است كه [زمين] خبرهاى خود را باز گويد، [همان گونه] كه پروردگارت بدان وحى كرده است)، نيز ممكن است اشاره به همين معني باشد.
6. وحي به معني «آفرينش غريزه ها»: مانند آيه 68 سوره نحل: «وَ أَوْحى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذي مِنَ الْجِبالِ بُيُوتًا وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمّا يَعْرِشُونَ»؛ (و پروردگار تو به زنبور عسل وحى كرد كه از پاره اى كوهها و از برخى درختان و از آنچه داربست [و چفته سازى] مى كنند خانه هايى براى خود درست كن).
7. وحي به معناي «الهاماتي كه به غير انبياء از انسانها مي شد»: مانند آنچه درباره «مادر موسي» در آيه 7سوره قصص آمده است: «وَ أَوْحَيْنا إِلى أُمّ ِ مُوسى أَنْ أَرْضِعيهِ فَإِذا خِفْتِ عَلَيْهِ فَأَلْقيهِ فِي الْيَمّ ِ وَ لا تَخافي وَ لا تَحْزَني إِنّا رَادُّوهُ إِلَيْكِ وَ جاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلينَ»؛ (و به مادر موسى وحى كرديم كه او را شير ده و چون بر او بيمناك شدى او را در نيل بيانداز و مترس و اندوه مدار كه ما او را به تو بازمى گردانيم و از [زمره] پيمبرانش قرار مى دهيم).(3) نيز همين معني، و بلكه به صورت كامل تر در مورد حضرت مريم در سوره مريم آمده است كه فرشته وحي در برابر او ظاهر شد و بشارت تولد عيسي را به او داد.(4).
بنابراین وحي به معناي لغوي داراي اقسام متعددي است اما به معناي اصطلاحي و تشريعي مخصوص پيامبران است. یعنی آنچه به عنوان شريعت به پيامبر القا مي شود از اختصاصات پيامبر است؛ اما وحی به معنای «الهام» شامل غیر پیامبران و از جمله امامان اهل بیت(علیهم السلام) و نیز حضرت زهرا(علیها السلام) نیز می شده است. چنانکه وقتی از امام صادق(علیه السلام) در مورد مصحف فاطمه(علیها السلام) سؤال می شود، ایشان می فرمایند: «إِنَّ فَاطِمَةَ مَكَثَتْ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ(ص) خَمْسَةً وَ سَبْعِينَ يَوْماً وَ قَدْ كَانَ دَخَلَهَا حُزْنٌ شَدِيدٌ عَلَى أَبِيهَا وَ كَانَ جَبْرَئِيلُ يَأْتِيهَا فَيُحْسِنُ عَزَاءَهَا عَلَى أَبِيهَا وَ يُطَيِّبُ نَفْسَهَا وَ يُخْبِرُهَا عَنْ أَبِيهَا وَ مَكَانِهِ وَ يُخْبِرُهَا بِمَا يَكُونُ بَعْدَهَا فِي ذُرِّيَّتِهَا وَ كَانَ عَلِيٌّ(ع) يَكْتُبُ ذَلِكَ فَهَذَا مُصْحَفُ فَاطِمَة»(5)؛ (به درستى كه فاطمه بعد از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) هفتاد و پنج روز زندگى كرد؛ در حالى كه حزن فراوانى از فراق پدرش بر او وارد شده بود. در اين هنگام جبرئيل به حضور وى مى رسيد و او را دل دارى مى داد و دل فاطمه را آرام مى نمود و از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) و مكانش، حضرت فاطمه(عليها السلام) را خبر مى داد و او را از حوادثى كه در آينده درباره ذريه اش رخ خواهد داد، مطلع مى ساخت و على(عليه السلام) اين مطالب را مى نوشت و آن، مصحف فاطمه نام گرفت)