بسيارى از اوقات مى توان با قطع نظر از راه «معجزات»، از طريق ديگري به صدق و كذب گفتار مُدّعى نبوّت پي برد كه عبارتند از: 1. وضع محيط دعوت. 2. زمان دعوت. 3. خصوصيات روحى، اخلاقى مُدّعى نبوّت. 4. محتويات آئين او از نظر معارف. 5. آئين او از نظر قوانين، احكام و اخلاق. 6. استفاده صحيح از وسائل پيشرفت. 7. ايمان آورندگان به او چه كسانى بوده اند؟ 8. ايمان او به گفته هاى خودش. 9. آيا با خرافات و هوس بازى هاى محيط مبارزه مى كند؟ 10. دعوت منظم و يكنواخت و ...

«معجزه» هر چه كه باشد امكان ندارد كه به «محال عقلى» تعلّق بگيرد. به عبارت ديگر: معجزات در عين اينكه برخلاف جريان عادى طبيعت است (و به همين جهت آن را خرق عادت مى نامند) بايد امر ممكنى باشد تا عقل بتواند آن را بپذيرد.

اين كه عدّه اي تصور كنند «معجزه» بايد يك «علّت غير طبيعى» داشته باشد غلط است. هيچ مانعى ندارد كه معجزه داراى يك سلسله علل طبيعى باشد؛ اما با اين شرط كه دسترسى به آن علل طبيعى از عهده بشرى كه مرتبط به جهان ماوراء طبيعت نيست بيرون باشد. البته بايد توجه داشت كه معجزه داراى يك رشته شرايط مادّى و طبيعى است (مانند مكان، زمان و ماده اى كه معجزه روى آن واقع مى شود) و اگر نام اين شرايط را علل طبيعى بگذاريم بايد در اين صورت تصديق كنيم كه هيچ معجزه اى خالى از علل طبيعى نيست.

بعضى اشکال می كنند چگونه انجام يك كار خارق العاده بر راستگويى مُدّعى نبوّت و درستى تعليمات او دلالت دارد؟ و اساساً چه ارتباطى ميان اين دو وجود دارد؟ در پاسخ باید گفت: پيامبر با ادّعاى «رسالت» مطلبِ خارق عادتى ادّعا مى كند؛ او مى گويد از طريق وحى حقايقى به او تعليم داده مى شود و مأموريت دارد كه مردم را راهنمايى و هدايت كند؛ و به دلیل اين ادعای عجيب و خارق العاده هميشه مى بينيم كه پيامبران با اعتراضِ شديدِ مردم روبرو مي شدند و مردم حاضر نبودند زير بار آنها بروند؛ لذا آنها بايستي یک امر خارق العاده محسوس را كه براى همه قابل مشاهده باشد انجام دهند تا صدق گفتارشان ثابت گردد.

ميان «معجزات پيامبران» و «كارهاي مرتاضان و ساحران» دو فرق مهم وجود دارد: 1. معجزه قيد و شرط خاصى ندارد؛ اما كارهاى خارق العاده مرتاضان و مانند آنها از جهات مختلفى محدود و داراى قيود و شروط خاصى است. 2. مرتاضان، ساحران و كاهنان مسلماً داراى هدف عالى و روحيه و صفات ممتاز نيستند؛ اما انبياء داراى هدف عالي تربيتى بودند و معجزاتى كه مى آوردند به همين منظور و براى راهنمايى و هدايت نوع بشر و اجراى برنامه هاى اصلاحى بوده و قصد هيچ گونه اغفال، سوء استفاده، كسب شهرت و امثال آن را نداشته اند.

«معجزات پيامبران» دو مزيت بزرگ نسبت به «خوارق عادات بشرى» دارند: 1. خوارق عادات بشرى قابل معارضه اند؛ ولى معجزاتِ انبياء قابل معارضه نيستند. 2. خوارق عادات بشرى در برابر معجزات بزودى شكست مى خورند؛ چون از قدرت هاى كوچكى سرچشمه مى گيرند كه در مقابل قدرت بى پايانِ خداوند، كمترين مقاومتى ندارند و ...

انبياء الهى(ع) دو نوع مبارزه مشترك و اختصاصي داشته اند: 1. مبارزه مشترك همه انبياء با «شرک و بت پرستی». 2. مبارزه اختصاصي انبياء با «انحرافات اختصاصى» قوم و جمعيّت شان. مانند مبارزه اختصاصي حضرت شعیب(ع) با کم فروشی، حضرت لوط(ع) با مسائل شهوانی و همجنس بازی و حضرت موسی(ع) با استکبار فرعون.

در مورد «صادِقُ الوَعدِ» بودن حضرت اسماعيل(ع) در بسيارى از كتب تفسير و روايت آمده که: «خداوند او را به جهت پافشاری زیاد در وفاى به وعده اش، «صادق الوعد» شمرده است. نقل شده، او با كسى در محلّى وعده اى گذاشته بود و طرف مقابل فراموش كرد و نيامد. او تا يك سال در انتظارش بود. هنگامى كه آمد، اسماعيل(ع) به او گفت: من همواره در انتظار تو بودم!». البته منظور از انتظار، يك سال سركشى مداوم به آن محل و مراقبت جهت بازگشت شخص مورد نظر بوده، نه اين كه يك سال زندگى خود را تعطيل كند و دائماً در آنجا بماند.

«كسروى» معجزات پيامبران را انكار كرده مى گويد: «دستگاه خدا بازيچه نيست كه هر كسى براى هنرنمايى هاى خود در آن دستى برد، و آن را ديگر گرداند». در پاسخ بايد گفت: او گمان كرده پيامبران مانند فالگيران كه شب و روزِ خود را در اختيار مردم گذارده تا هر كس از گرد راه رسيد و هوس معجزه عجيب و غريبى كرد، پرده جالبى براى او نمايش دهند؛ نه تنها چنين چيزى نبوده حتى خود پيامبران اختيار معجزات را نداشتند و براى انجام يك معجزه، منتظر فرمان الهى بودند.

بسيارى از خواسته هاى مخالفان پيامبر(ص) منطبق با شرائط معجزه نبوده است؛ مثل درخواست آوردن خدا و فرشتگان به نزد خود، فرود آوردن آسمان بر سر، داشتن باغي از خرما يا انگور يا خانه اي از طلا و ... اينها نشان مى دهد كه هدف تقاضاكنندگان استفاده از معجزه و هدايت يافتن نبوده بلكه هوى و هوس هاى ديگرى در سر داشته اند؛ چراكه به تصريح قرآن، آنها مردمى لجوج، معاند و بى منطق بوده اند و حتى با ديدن معجزات آشكار باز هم حاضر نبوده اند در برابر حقيقت تسليم شوند.