اوّلا: گويندگان صواب كه در آيه 38 سوره نبأ به آن اشاره شده فرشتگان يا مؤمنانند نه مجرمان، و چنان كه مفسّران نيز گفته اند، سخن صواب ايشان همان شفاعت به حق است؛ چنان كه امام صادق(ع) در پاسخ به پرسشى درباره همين آيه فرمود: «كسانى كه در روز قيامت به آنان اجازه داده مى شود سخن صواب گويند، ما اهل بيت هستيم كه خدايمان را ستايش مى كنيم، بر پيامبران درود مى فرستيم و شيعيانمان را شفاعت مى كنيم».
ثانيا: در قيامت مراحل، مواقف و موقعيّت‌هاى مختلفى وجود دارد و خداوند مجرمان و کافران را از مطلق مخاصمه و مجادله در محضر خویش نهى نكرده، بلكه از مجادله به هنگام محاسبه اعمال نهى کرده است. چنانکه مخاصمه ياد شده در آیه 28 سوره ق، مربوط به مرحله پس از حسابرسى اعمال و در مقام عذرخواهى است، ولى مُهر شدن لب‌هاى مجرمان در زمان محاسبه و در حين انجام آن است كه مى كوشند گناهان خود را از اساس منكر شوند.

مردم در مورد حسابرسي قيامت كاملا با هم متفاوتند و بر چهار گروه تقسيم مي شوند: 1. گروهى نسبت به حسابشان بسيار سختگيرى مى شود؛ چون در دنيا در حساب بندگان خدا سخت مى گرفتند و يا كج خُلق و ستمگر بودند. 2. گروهي حسابشان بسيار آسان است و آن هم به خاطر اعمال نيك و خوشرفتارى و آسان گرفتن بر بندگان خدا يا به خاطر آلودگي كمتر به مال و مقام دنياست. 3. گروهي بدون حساب وارد بهشت مى شوند؛ زيرا آلوده به چيزى از امور دنيا نبودند. 4. كسانى بدون حساب وارد دوزخ مى شوند، مانند پيشواى ستمگر، تاجر دروغگو و پيرمرد زناكار.

قرآن در يك جا حسابگر اعمال بندگان را خداوند و در جاي ديگر، خود انسان دانسته است و اين دو هيچ تضادّى با هم ندارند. حساب كننده اصلى خداست؛ ولى به انسان نيز گفته مى شود تو مى توانى حسابگر خويش باشى و نتيجه همه اين محاسبه ها يكى است؛ چراكه مدارك حساب آن قدر روشن و پاداش ها معيّن و قوانين الهى در آن روز صريح و آشكار است كه جائى براى استنباط هاى نظرى كه مايه اختلاف احكام قضات مى شود وجود ندارد.

در قرآن، گواهان «روز قيامت» علاوه بر خدا، انبياء، فرشته هاى مقرّب، اعضاء و جوارح انسان و زمين نيز هستند. درست است كه گواهى پروردگار به تنهايي كافى است؛ چرا كه او «احسن الناظرين»، «احكم الحاكمين» و «عالم السرّ و الخفيّات» است؛ ولى چون هدف، تربيت انسان بوده و هر قدر گواهان و مراقبين اعمال انسان بيشتر باشند تأثير تربيتى قوى ترى دارند، تا اين حدّ، عدد گواهان را بالا مى برد، گواهانى كه از هر سو انسان را احاطه كرده و بر اعمال او كاملا واقفند. اگر كسى تنها به يكى از اين گواهان توجه داشته باشد مراقب اعمال خويش است تا چه رسد به اينكه مؤمن به وجود تمام اين گواهان گردد.

يكي از سؤالات مهمّ در بحث معاد، معنا و مفهوم «ميزان» است. در بعضى از روايتها «ميزان» به وجود مقدس امامان معصوم(ع) و در حديث ديگر به عدل و در حديث داود(ع) چيزى كه كفه هاى آن تمام زمين و آسمان را پر كرده است تفسير شده و اين سه در ظاهر با هم متضادّند؛ ولى با توجه به اينكه حقيقت ميزان، همان عدل الهى است و پيامبر(ص) و امامان معصوم(ع) نمونه و مظهر عدل او هستند تضادّ برطرف مي شود؛ چون آنها هستند كه موازنه ميان اعمال و پاداش و كيفر را برقرار مى سازند.

در روايات اسلامى درباره اعمالى كه در ميزان عدل الهى در قيامت سنگين و مايه نجات و رو سفيدى است نكاتي بيان شده كه از جمله آنها مي توان به حُسن خُلق، شهادت به يگانگى خدا و نبوت پيغمبر اكرم(ص)، صلوات بر محمّد و آل محمّد(ص)، اذكارى همچون «اَلْحَمْدُ لله وَ سُبْحانَ الله وَ الله اَكْبَرُ» و همچنين «لا اِلهُ اِلَّا الله» و همچنين «ارتباط و پيوند معنوى با محمّد و آل محمّد(ص)» اشاره كرد.

از بحث هاي مطرح در دادگاه عدل الهي، بحث گواهي اعضاي بدن انسان است. «قرآن» در اين باره مي فرمايد: «آن روز زبانها و دستها و پاهايشان نسبت به اعمالى كه مرتكب شدند بر ضد آنها گواهى مى دهد». هنگامى كه دشمنان خدا در كنار دوزخ مى آيند گوشها و چشمها و پوست هاى تنشان به اعمال آنها گواهى مى دهد در اين هنگام «آنها به پوست هاى تن خود مى گويند: چرا بر ضد ما گواهى داديد؟» آنها در پاسخ مى گويند: «همان خدايى كه هر موجودى را به نطق درآورده ما را ناطق ساخته است!».

يكي از گواهان روز قيامت، «زمين» است. در روايت آمده: «منظور از خبر دادن زمين، اين است كه اعمال هر يك از بندگان خدا را اعم از مرد و زن كه روى زمين انجام داده اند خبر مى دهد، مى گويد: فلان شخص در فلان روز، فلان كار را انجام داد، اين است خبر دادن زمين». اين مطلب جاى تعجب نيست چرا كه روز قيامت، روز حيات واقعى است و حتى زمين نيز داراى نوعى حيات و شعور مي شود.

يكي از بحث هاي روز قيامت، مسئله «ميزان» و ترازوى سنجش اعمال است. «قرآن» مي فرمايد: «ما ترازوهاى عدل را در روز قيامت نصب مى كنيم، لذا به هيچ كس كمترين ظلمى نمى شود». «موازين» جمع «ميزان» به معناى وسيله سنجش وزن است. در آن روز، نه فقط يك ترازو كه ترازوهاى متعدد براى سنجش اعمال گذاشته مي شود. منظور از ميزان هاى سنجش اعمال، كسانى هستند كه اعمال نيكان و بدان را با اعمال آنها مى سنجند و اعمال هركس به اندازه اى كه به آنها شباهت دارد «وزين» است و آنچه به آنها شباهت ندارد بى وزن يا كم وزن است.

خداوند با سرعت به حساب بندگان رسيدگى مى كند. اين مسئله از یک سو بشارتی است برای نیکوکاران که در آن روز به سرعت به پاداش خود مى رسند و از سوى ديگر تهديدى است براى بدكاران که مجازاتشان هرگز به تأخير نمى افتد، به سرعت به حسابشان مى رسند و حقّشان را در دستشان مى گذارند! دليل اين سرعت روشن است؛ زيرا حساب منوط به علم و آگاهى كامل، قدرت فوق العاده و رعايت عدالت از هر نظر است و چون خداوند همه اين صفات را در حد اكمل دارد مى تواند در يك چشم بر هم زدن حساب همگان را برسد.