در بسیارى از گفتار و نوشتار علماى اخلاق و بزرگان اسلام، «صبر» به سه شاخه تقسیم شده است:

1 ـ صبر بر اطاعت.

2 ـ صبر بر معصیت.

3 ـ صبر بر مصیبت.

منظور از «صبر بر اطاعت»; ایستادگى در برابر مشکلات اطاعت فرمان خداست. اطاعت فرمان الهى در نماز و روزه و حج و جهاد و اداى واجبات مالى، همانند خمس و زکات و هم چنین صبر و شکیبایى در برابر مشکلات اطاعت اوامر استحبابى که دامنه گسترده اى دارد.

منظور از «صبر بر معصیت»; ایستادگى در برابر شعله هاى سرکش شهوات و هیجان هاى برخاسته از هوا و هوس است که اگر چنین نباشد، طوفان شهوات و هوس ها تمام ایمان و تقوا و پاکى و صدق و صفا و...را از بین مى برد.

و منظور از «صبر بر مصیبت»; آن است که انسان در طول زندگى، در برابر حوادث دردناکى; مانند از دست دادن عزیزان، خسارت هاى عظیم مالى، به خطر افتادن آبرو و حیثیت اجتماعى، گرفتارى در چنگال بیمارى هاى صعب العلاج و افتادن در دام دوستان ناباب و شرکاى خائن و حکومت ظالم و گاه همسران فاسد و...صبر و شکیبایى را از دست ندهد.

بزرگان اخلاق، این تقسیم سه گانه را از روایات اسلامى گرفته اند; همانند روایتى که از پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) نقل شده است: «اَلصَّبْرُ ثَلاثَةٌ، صَبْرٌ عَلَى الْمُصیبَةِ وَ صَبْرٌ عَلَى الطَّاعَةِوَ صَبْرٌ عَلَى الْمَعْصِیَةِ، فَمَنْ صَبَرَ عَلَى المُصیبَةِ حَتَّى یَرُدَّهَا بِحُسْنِ عَزائِهَا، کَتَبَ اللّهُ لَهُ ثَلاثَ مِأَة دَرَجَة مَا بَینَ الدَّرَجَةِ اِلَى الدَّرَجَةِ کَما بَینَ السَّمَاءِ اِلَى الاَرضِ، وَ مَنْ صَبَرَ عَلَى الطَّاعَةِ کَتَبَ اللّهُ لَهُ سِتَّ مِأَةِ دَرَجَة، مَا بَینَ الدَّرَجَةِ اِلَى الدَّرَجَةِ کَمَا بَینَ تُخُومُ الْاَرضِ اِلَى الْعَرْشِ وَ مَنْ صَبَرَ عَلَى الْمَعْصیةِ کَتَبَ اللّهُ لَهُ تِسْعَ مِأَةِ دَرَجَة مَا بَینَ الدَّرَجَةِ اِلىَ الدَّرَجَةِ کَمَا بَینَ تُخُومِ الاَرْضِ اِلَى مُنْتَهَى الْعَرْشِ; صبر بر سه گونه است: صبر بر مصیبت، صبر بر طاعت و صبر بر معصیت کسى که صبر بر مصیبت کند و آن را با شکیبایى و صبر جمیل تحمل نماید، خداوند سیصد درجه برایش مى نویسد که فاصله میان هر درجه همانند فاصله آسمان و زمین است و هر کس صبر بر اطاعت کند، خداوند ششصد درجه برایش مى نویسد که فاصله هر یک با دیگرى همانند فاصله انتهاى زمین تا عرش خداست. و هر کس صبر بر معصیت کند، خداوند نهصد درجه برایش مى نویسد که فاصله هر یک با دیگرى، همانند فاصله منتهاى زمین تا منتهاى عرش خداست».(1)

از تعبیرات این حدیث، استفاده مى شود که صبر بر معصیت مهمتر از همه است و صبر بر اطاعت در مرحله دوّم و صبر بر مصیبت در مرحله سوّم قرار دارد.

امیرمؤمنان على(علیه السلام) در حدیثى دیگر، بعد از آن که ایمان را بر چهار ستون قرار داده که رکن اوّل آن صبر، رکن دوّم آن یقین و رکن سوّم آن، عقل و رکن چهارم آن جهاد است، مى فرماید: «وَ الْصَّبْرُ مِنْهَا عَلَى اَرْبَعِ شُعَب، عَلَى الشَّوْقِ وَ الشَّفَقِ وَ الزُّهْدِ وَ التَّرَقُّبِ; صبر چهار شعبه دارد، اشتیاق، ترس، زهد و انتظار.» و سپس در شرح آن مى فرمایند: «کسى که اشتیاق بهشت داشته باشد، از شهوات و هوس هاى سرکش به کنار مى رود، و آن کسى که از آتش دوزخ بترسد، از محرّمات دورى مى گزیند و کسى که زهد بر دنیا داشته باشد، مصیبت ها را ناچیز مى شمرد، و کسى که در انتظار سرانجام نیک باشد،براى انجام نیک سرعت مى گیرد».(2)

با اندکى دقت روشن مى شود که هدف امام (علیه السلام)، در این بیان، شرح انگیزه هاى صبر و استقامت است، نه شاخه هاى آن. نظیر حدیث فوق که از پیامبر اسلام (صلى الله علیه وآله) نیز نقل شده است.

* * *

1- بحار الانوار، جلد 68، صفحه 77 ـ در اصول کافى، جلد 2، صفحه 91 نیز همین معنى نقل شده است.

2- نهج البلاغه، کلمات قصار، حدیث 31.