ریشه اصلى این رذیله اخلاقى، مانند بسیارى از رذایل دیگر، ضعف مبانى ایمان و «معرفة الله» است. کسى که خداوند را بر همه چیز قادر مى داند و معتقد است که ریشه تمام خیرات و برکات، ذات پاک حق تعالى است، باید به طور قطع به وعده هاى الهى در مورد آثار مادى و معنوى «انفاق» در راه خدا اعتقاد داشته باشد که با این اعتقاد، امکان ندارد گرفتار این خوى زشت گردد.
امام امیرمؤمنان على (علیه السلام) مى فرمایند:«البُخْلُ بِالمَوجُودِ سُوءُ الظَنِّ بِالمَعْبُودِ; بخل ورزیدن نسبت به آنچه انسان دارد، به خاطر سوء ظن به خداست (سوء ظن به وعده هاى او و قدرتش بر همه چیز)».
در حدیث دیگرى از امام صادق (علیه السلام) آمده است «اِن کانَ الخَلَفُ مِنَ اللهِ عزّوجلَّ حَقّاً فَالبُخْلُ لِماذَا; اگر جانشینى از سوى خداوند متعال، حق است; پس بخل براى چیست؟»
در کتاب «فقه الرضا» آمده است: «ایّاکُمْ وَ البُخْلَ فَانَّهَا عَاهَةٌ لاتَکُونُ فی حُرٍّ وَ لا مُؤمِن اِنَّها خِلافُ الایمانِ; از بخل بپرهیزید; زیرا «بخل» آفتى است که در انسان آزاده و با ایمان هرگز نخواهد بود، «بخل» خلاف ایمان است».
در حدیث قدسى از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) آمده است که خداوند مى فرماید: «یَا عَبدِی اَتَبْخَلُنی اَم تَتَّهِمُنى اَم تَظُنُّ اَنّی عَاجِزٌ غَیرُ قَادِر عَلَى اِثَابَتِکَ; بنده من! آیا نسبت به من «بخل» مىورزى یا مرا متهم مى سازى یا گمان مى کنى که من عاجزم و توانایى ندارم به تو پاداش دهم».
آرى! آزادگان و مؤمنان و آنهایى که به وعده هاى الهى، دلگرم و مطمئن هستند و آنهایى که قدرت خدا را بر هرگونه پاداش، باور کرده اند، هرگز هنگام انفاق در راه خدا، دستشان نمى لرزد و «بخل» را راه وصول به بى نیازى نمى دانند; بلکه تا آنجا که در توان دارند، به بندگان خدا، جود و بخشش مى کنند و عوض را از کسى مى طلبند که هم سخاوتمند است و هم از همه چیز آگاه و هم بر همه چیز قادر.
از نشانه هاى دیگر «بخل» آوردن عذرهاى گوناگون، براى خوددارى از کمک به دیگران است. بخیلان براى پوشاندن رذیله اخلاقى خود در برابر مردم، به عذرهاى واهى متوسل مى شوند و حتى گاهى با همین عذرها، خود را فریب مى دهند; مثلا با این که پول فراوانى دارد، اما حاضر نیست مقدار کمى از آن را ببخشد یا این که وام دهد; بلکه به عذرهایى مانند این که شاید برایم مشکلى پیش آید یا احتمال دارد فرزندم بیمار شود و یا احتمال دارد میهمانهایى برایم بیایند یا در آینده وضع بازار از نظر اقتصادى به کسادى گراید، متوسل مى گردد.
امام على بن ابیطالب (علیه السلام) در این رابطه مى فرمایند: «اَلْبَخِیلُ مُتَحَجِّجٌ بِالمَعاذیرِ وَ التَّعالیلِ; شخص بخیل متوسل به عذرها و علتهاى (واهى) مى شود».
در جاى دیگر نیز مى فرمایند:«کَثْرَةُ العِلَلِ آیَةُ البُخْلِ; کثرت تعلّل و عذرهاى واهى، نشانه «بخل» است».
از نشانه هاى دیگر افراد بخیل، پوشاندن نعمتهاست. آنها به بهانه هاى مختلف سعى دارند، نعمتهاى خدادادشان را از دید مردم دور نگه دارند، مبادا کسى از آنها تقاضایى کند. البته در بسیارى از اوقات پوششهاى کاذبى از قبیل چشم زخم مردم و تنگ نظریها به احتمال بروز خطر براى آن درست مى کنند.
نشانه دیگر «بخل» آن است که هرگاه در راه خدا چیزى را انفاق کند، سخت ناراحت مى شود; گویى بار سنگینى بر دوش او نهاده و یا عزیزى از عزیزانش از دست رفته است.
* * *
1- غررالحکم، حدیث 1258.
2- بحارالانوار، جلد 70، صفحه 300.
3- بحارالانوار، جلد 75، صفحه 346.
4- بحار الانوار، جلد 93، صفحه 10
5- غررالحکم، حدیث 1275.
6- بحارالانوار، جلد 74، صفحه209.
