معمولا در این گونه مباحث بعضى راه افراط را در پیش مى گیرند و بعضى راه تفریط، مثلا بعضى تصوّر مى کنند حقیقت تواضع آن است که انسان خود را در برابر مردم خوار و بى مقدار کند و اعمالى انجام دهد که از نظر مردم بیفتد و نسبت به او سوء ظنّ پیدا کنند، آن گونه که در حالت بعضى از صوفیّه نقل شده است که هنگامى که در یک منطقه به خوش نامى معروف مى شدند مرتکب اعمال زشت و قبیحى مى شدند تا از نظر بیفتند، مثلا به بى بند و بارى در عبادات و خیانت در امانت مردم معروف شوند و مردم آنها را رها کنند و شاید این کار را نوعى تواضع و ریاضت نفس مى پنداشتند.
اسلام اجازه نمى دهد کسى به نام تواضع، خود را تحقیر کند و در نظرها سبک و موهون سازد و کرامت انسانى خویش را پایمال کند، مهم این است که در عین تواضع، شخصیّت اجتماعى انسان ضایع نشود و خوار و ذلیل و بى مقدار نگردد. اگر تواضع به صورت صحیح انجام شود نه تنها چنین اثرى نخواهد داشت بلکه به عکس ارزش او در جامعه بالاتر مى رود. به همین دلیل در روایات اسلامى از امیرمؤمنان على(علیه السلام) آمده: «بِالتَّوَاضُعِ تَکُونُ الرَّفْعَةُ; تواضع انسان را بالا مى برد!»
مرحوم «فیض کاشانى» ـ رضوان الله علیه ـ تحت عنوان غَایَةُ الرِّیَاضَةِ فِى خُلْقِ التَّوَاضُع مى گوید: این فضیلت اخلاقى مانند سایر صفات اخلاقى داراى طرف افراط و تفریط و حدّ وسط است، حدّ افراط «تکبّر» و حدّ تفریط «پذیرش ذلّت و پستى» و حدّ وسط «تواضع» است. آنچه صفت فضیلت محسوب مى شود و قابل ستایش است همان کوچکى کردن بدون پذیرش پستى و ذلّت است، سپس به ذکر مثالى در اینجا مى پردازد. مى گوید: کسى که سعى دارد بر اقران و امثال خود برترى جوید و آنها را پشت سر اندازد متکبّر است و کسى که خود را بعد از آنها قرار مى دهد متواضع است، ولى اگر پاره دوزى بر دانشمند بزرگى وارد شود او از جاى خود برخیزد و او را به جاى خود بنشاند و کفش او را بردارد و پیش پاى او جفت کند و تواضعى در(حدّ یک عالم بزرگ) نسبت به او روا دارد، این تواضع نیست، نوعى تذلّل محسوب مى شود، این امر قابل ستایش نیست، چیزى شایسته ستایش است که در حدّ اعتدال باشد و حقّ هر کس را نسبت به او ادا کند، در برابر عالم به گونه اى و در برابر افراد دیگر به گونه دیگر.
1- فهرست موضوعى غرر الحکم، جلد 7، صفحه 405(چاپ دانشگاه تهران).
2- المحجّة البیضاء، جلد 6، صفحه 271(با کمى تلخیص).
