علماى علم اخلاق براى رسیدن به توکل، راه هایى ارائه کرده اند که هر کدام عامل مؤثرى براى کسب این فضیلت بزرگ اخلاقى است، از جمله: توجه به «توحید افعالى» و اعتقاد به این که همه چیز در این عالم مستند به ذات پاک خداست، سرچشمه هستى اوست و کائنات از وجود «ذى جود» او مى باشند، مسبّب الاسباب اوست و تأثیر هر عاملى به فرمان او مى باشد، همه موجودات ریزه خوار خوان نعمت او هستند و از فضل و کرم او بهره مى گیرند.
پس از تأمل در این امور، به حالات گذشته خویش بنگرد و ببیند که چگونه خداوند عالم، او را به وسیله نور هستى از ظلمت نیستى خارج ساخته و لباس زیباى وجود که ریشه همه موهبتهاست بر قامت او پوشانیده است. هنگامى که در رحم مادر، در «ظلمات ثلاث»، دست او از همه جا کوتاه بود، از لطف خداوند بى بهره نبود; بلکه هر چه نیاز داشت در اختیارش بود.
پس از گام نهادن در فضاى این جهان نیز آنچه مایه حیات و بقاى او بود، از شیر مادر گرفته تا نوازش ها و محبّت هاى او را برایش فراهم ساخت.
به او آموخت که چگونه پستان مادر را بمکد و چگونه عواطف او را به نفع خود برانگیزد و او را شبانه روز به خدمت خود وادار کند; در حالى که مادر، از این خدمت خسته کننده لذّت ببرد و احساس رضایت کند!
هنگامى که این کودک رشد کرده، بزرگ مى شود; نعمت هاى گوناگون الهى نیز از آسمان و زمین بر او فرو مى ریزد و او را غرق الطاف و عنایات مى سازد.
آرى! هرگاه در این امور بیندیشد، در مى یابد که همه چیز از ناحیه خداست و تنها باید بر او توکّل کرد و به مضمون آیه شریفه «وَ اِن یَمْسَسْکَ اللّهُ بِضُرٍّ فَلا کَاشِفَ لَهُ اِلاّ هُوَ وَ اِن یُرِدْکَ بِخَیَر فَلا رآدَّ لِفَضلِهِ یُصیبُ بِهِ مَن یَشآءُ مِن عِبَادِهِ وَ هُوَ الغَفُورُ الرَّحیمُ; هرگاه خداوند (براى آزمایش یا کیفر گناه،) زیانى به تو رساند، هیچ کس جز او، آن را برطرف نمى سازد و اگر اراده خیرى براى تو کند، هیج کس نمى تواند مانع فضل او شود، به هر کس از بندگانش بخواهد (و شایسته بداند، هر خیرى را) مى رساند و او آمرزنده مهربان است».
ایمان به این واقعیت ها، انسان را به حقیقت «توکّل» نزدیک مى سازد و او را در زمره متوکلان حقیقى قرار مى دهد.
1- یونس، 107.
