پیش از این گفته ایم بیماریهاى اخلاقى شباهت زیادى به بیماریهاى جسمانى دارد و با مقایسه آن دو با یکدیگر بسیارى از مشکلات حلّ مى شود از جمله اینکه طبیب پس از درمان بیمارى جسمانى بار دیگر بیمار را به آزمایشگاه مى فرستد تا از بهبودى کامل او مطمئن شود و اگر آثارى از بیمارى را در او ببیند به درمان خود ادامه مى دهد تا بیمارى به کلّى ریشه کن شود.
بزرگان علم اخلاق در برخورد با بیمارى خطرناک «تکبّر» نیز همین روش را پیشنهاد کرده اند، به این گونه که وقتى انسان به درمان تکبّر مى پردازد براى اطمینان به ریشه کن شدن آن باید خود را در معرض آزمایش جدید قرار دهد تا از ریشه کن شدن این بیمارى مطمئن شود.
مرحوم فیض کاشانى با استفاده از «احیاء العلوم» آزمایشهایى را در این زمینه پیشنهاد مى کند که جالب توجّه است از جمله:
1ـ با بعضى از اقران و هم ردیفان به مناظره مشغول شود و ببیند اگر حق از زبان دوستش ظاهر شد آیا حاضر است به راحتى آن را بپذیرد و حتّى از او تشکّر کند؟ یا هنوز براى او پذیرش حق از دوست هم ردیف یا از شاگردش سنگین است؟ در صورت اوّل کبر ریشه کن شده و در صورت دوم هنوز ریشه هاى آن باقى است!
2ـ با دوستان و هم ردیفانش در مجالس شرکت کند و آنها را بر خود مقدّم دارد و پشت سر آنها وارد مجلس شود و پایین تر از آنان بنشیند، اگر براى او سخت و ناگوار نبود تکبّر از وجود او رخت بر بسته و اگر احساس ناراحتى و سنگینى مى کند بداند هنوز ریشه هاى آن باقى است!
ولى گاه در اینجا شیطان دامى بر سر راه انسان مى افکند و براى این که خود را در انظار مردم، انسان خوب و متواضع جلوه دهد به او مى گوید در پایین ترین نقطه مجلس بنشین و در میان افراد عادى قرار بگیر و تصوّر مى کند این نوعى تواضع است در حالى که هدفش این است از این طریق بزرگى شخصیّت خود را نشان دهد و نظرها را به سوى خود جلب کند که در واقع نوعى تکبّر آمیخته با ریاکارى است.
3ـ اگر شخص فقیر و مستمندى از او دعوتى به عمل بیاورد دعوتش را با میل بپذیرد، یا اگر دوستى نیازى داشت براى انجام حوائج او مثلا به بازار رود، اگر این گونه کارها بر او سنگین نبود کبر ریشه کن شده، والاّ باید به درمان ادامه دهد!
4ـ براى خرید نیازهاى زندگى شخصاً به بازار برود، اگر براى او سخت بود هنوز ریشه هاى تکبّر باقى است و اگر مایل بود مردم او را در این حال ببینند و به تواضعش آفرین بگویند باز متکبّر ریاکارى است!
به یقین نمى توان انکار کرد که این امور در همه محیط ها و همه زمان ها یکسان نیست، گاه مى شود که براى بعضى اشخاص بعضى از این کارها عیب است و اگر چنین کارى را کنند ضربه اخلاقى براى مردم حاصل مى شود، لذا در حدیثى مى خوانیم امام صادق(علیه السلام) مردى از اهل مدینه را دید که چیزى براى خانواده اش خریده و به سوى خانه مى برد، هنگامى که چشم امام(علیه السلام) به او افتاد شرمنده شد، امام(علیه السلام) فرمود(نگران نباش) چیزى است که براى خانواده ات خریده اى و به سوى آنها مى برى، به خدا سوگند اگر مردم مدینه بر من عیب نمى گرفتند من هم دوست داشتم اشیایى از بازار براى خانواده ام بخرم و خودم براى آنان ببرم، این در حالى است که جدش امیرمؤمنان على(علیه السلام) این کار را مى کرد و کسى در آن زمان بر آن حضرت(علیه السلام) خرده نمى گرفت، هدف این است کارهاى متواضعانه بر او گران نباشد.
5 ـ لباس هاى ساده و کم ارزش بپوشد،اگر احساس ناراحتى نکرد تکبّر از وجودش رخت بربسته و در غیر این صورت هنوز گرفتار است، در حدیث آمده است که پیغمبر اکرم فرمود: «مَنْ اِعْتَقَلَ الْبَعِیرَ وَ لَبِسَ الصُّوفَ فَقَدْ بَرِئَ مِنَ الْکِبْرِ!; کسى که پاى شتر را شخصاً ببندد و لباس پشمینه بپوشد(و احساس ناراحتى نکند) از کبر پاک شده است»!
ولى مبادا انجام این کارها براى خودنمایى و ابراز تواضع باشد که خود نوعى تکبّر توأم با ریاکارى محسوب مى شود.
باز تکرار مى کنیم که زمان ها و مکان ها و اشخاص همه یکسان نیستند، باید بدون تعصّب شرایط را در نظر گرفت و بدون فریب دادن خویشتن، مقتضاى زمان و مکان و موقعیّت هر شخص را مشخّص نمود و براى این که در این گونه موارد گرفتار خودفریبى نشویم باید از قضاوت دیگران نیز استفاده کنیم.
راستى چرا بسیارى از مردم به طب جسمانى فوق العاده اهمّیّت مى دهند و بارها و بارها به انواع آزمایشها مى پردازند تا از سلامت خود مطمئن شوند، ولى براى طب روحانى و اخلاقى که ضامن سعادت جاویدان و نجات جان انسان است و به مضمون آیه «اِلاّ مَنْ اَتَى اللهَ بِقَلْب سَلِیم; تنها راه خوشبختى داشتن «قلب سلیم» است» اهمّیّتى قائل نیستند؟!
