توکّل مانند سایر فضایل اخلاقى، اسباب و سرچشمه هاى متعدّدى دارد ولى مى توان گفت: عمده ترین اسباب توکّل ایمان و یقین به ذات پاک خدا و صفات جمال و جلال اوست.
هنگامى که انسان به علم الیقین از قدرت و علم خدا با خبر باشد، و در پهنه هستى همه چیز و همه کس را ریزه خوار خوان نعمت او بداند و به مفهوم «لاَمُؤَثِّرَ فِى الْوُجُودِ اِلاَّ الله» آشنا باشد، روح و جان و دل خویش را در گرو این امر بداند، و جهان را صحنه الطاف بیکران الهى ببیند، به یقین به او توکّل مى کند، خویش را به او مى سپارد، در کاستى ها و مشکلات به دامان لطف او چنگ مى زند، و پیروزى نهایى را(پس از به کارگیرى تلاشهاى خود) از خدا مى خواهد.
و به تعبیر دیگر توکّل میوه شجره «توحید افعالى» است، همان شجره مبارکه اى که ریشه آن ثابت و شاخه هایش بر فراز آسمانهاست و هر زمان میوه هاى تازه اى بر شاخسار آن ظاهر مى شود که از مهمترین آنها میوه توکّل است!
در آیات قرآن و احادیث اسلامى نیز مکرّر به این جمله اشاره شده از جمله: در هفت آیه از قرآن مجید، جمله وَ عَلَى اللهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ آمده است یعنى افراد با ایمان تنها بر خدا باید تکیه کنند، این تعبیر مکرّر به خوبى رابطه میان ایمان و توکّل را آشکار مى سازد.
امام امیرمؤمنان على(علیه السلام) نیز مى فرماید: «اَلتَّوَکُّلُ مِنْ قُوَّةِ الْیَقِینِ; توکّل زاییده قوّت و یقین است»!
و در تعبیر دیگرى مى فرماید: «اَقْوَى النَّاسُ ایِمَاناً اَکْثَرُهُمْ تَوَکُّلا عَلَى اللهِ سُبْحَانَهُ; آن کس که ایمانش قوى تر است توکّلش بر خداوند سبحان بیشتر خواهد بود»!
و در حدیثى از «اَصْبَغِ بْنِ نباته» از امیرمؤمنان على(علیه السلام) مى خوانیم که در سجده چنین مى فرمود: «وَ اَتَوَکَّلُ عَلَیْکَ تَوَکُّلَ مَنْ یَعْلَمُ اَنَّکَ عَلَى کُلِّ شَىْء قَدِیر; بر تو توکّل مى کنم توکّل کسى که مى داند تو بر هر چیز توانا هستى».
این نکته قابل توجّه است که معمولا افراد ترسو و جبان اهل توکّل نیستند چرا که توکّل، ظلمت ترس و جبن را از روح و جان انسان برطرف مى سازد.
اگر این مسئله را هم بشکافیم باز به همان مسئله یقین و ایمان قوى مى رسیم، زیرا هر قدر ایمان قوى تر شود، ترس و جبن از انسان دورتر مى گردد.
این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که مطالعه پیامدهاى توکّل و آثار مثبت آن و بررسى حالات متوکّلان على الله و تاریخچه زندگى آنان، روح توکّل را در انسان قوى تر و این شجره طیّبه را در وجود او بارورتر مى سازد.
* * *
1- غررالحکم، حدیث 699.
2- همان مدرک، حدیث 3150.
3- بحارالانوار، جلد 83، صفحه 227.
