بى شک منظور از جبن و ترس در اینجا جبن و ترس معقول نیست بلکه جبن و ترس نامعقول است، توضیح اینکه:
ترس از امورى که واقعاً خطرناک است یکى از پدیده هاى روحى و طبیعى و از نعمت هاى بزرگ خداست، چرا که اگر انسان از هیچ چیز خطرناکى نترسد، به زودى زندگى خود را از دست مى دهد، این همان چیزى است که از آن تعبیر به تهوّر و بى پروایى در مقابل خطر مى کنند، مانند کسى که بى خیال و بدون نگاه کردن به این طرف و آن طرف، از یک خیابان پر رفت و آمد مى گذرد، چنین کسى به یقین در معرض حوادث خطرناک رانندگى قرار دارد.
این گونه ترس ها خواه در زندگى عادى روزانه باشد یا در مورد موادّ غذایى مشکوک یا مسائل اقتصادى و سیاسى و غیر آن کاملا منطقى است و سبب نجات از خطراتى است که انسان را تهدید مى کند.
ترس مذموم آن است که انسان از عواملى بترسد که در خور ترسیدن نیست، هر خطر موهومى را جدّى بگیرد، و هر دشمن خیالى را مایه وحشت قرار دهد، از همه چیز و به اصطلاح از سایه خودش نیز بترسد، و از ورود در هر کارى به احتمال عدم موفقیّت واهمه داشته باشد، چنین ترسى مایه عقب ماندگى و بدبختى و ناکامى است، مایه شکست و ذلّت و زبونى است.
این جهان در همه ابعادش همچون یک میدان نبرد است، موانع، مشکلات و خطرها همیشه وجود داشته و دارد، و تا انسان با آنها دست و پنجه نرم نکند و خود را به طور جدّى آماده مقابله با آنها نسازد موفّق نخواهد شد.
غالباً ممکن نیست ما دست به کارى بزنیم که پیروزى در آن صد در صد تضمین شده باشد، یا هیچ گونه خطرى در آن وجود نداشته باشد، این یک خیال محال و یک پندار باطل است. اینجاست که نقش شجاعت و شهامت روشن مى شود و آثار منفى صفت رذیله ترس و جبن خود را نشان مى دهد.
هر کشاورزى احتمال خشکسالى و آفت را مى دهد، هر تاجرى احتمال نوسان قیمت ها و دگرگونى وضع بازار را مى دهد، هر مسافرى احتمال تصادف و خطرات دیگر را مى دهد، و در هر عمل جرّاحى احتمال خطر وجود دارد، اگر به این احتمالات ترتیب اثر داده شود باید دست روى دست بگذاریم و هیچ کارى نکنیم و فقط در انتظار مرگ باشیم.
به یقین در این گونه موارد باید خطرات جدّى را پیش بینى کرد و راه مقابله با آن را شناخت، و از بى پروایى و تهوّر پرهیز نمود، در عین حال احتمالات نسنجیده و نامعقول و یا احتمالاتى که همیشه و در هر حال وجود دارد نباید سدّ راه انسان شود.
این روشن ترین تعریفى است که براى مسئله شجاعت به عنوان یکى از صفات فضیله و ترس به عنوان یکى از صفات رذیله مى توان کرد.
در حدیثى از امام حسن مجتبى(علیه السلام) در تعریف جبن چنین مى خوانیم: «اَلْجُرْأَةُ عَلَى الصَّدیِقِ وَ النُّکُولُ عَنِ الْعَدُوّ; جبن آن است که در برابر دوستان جسور و در برابر دشمنان ناتوان باشى»!
و در حدیث دیگرى از همان بزرگوار مى خوانیم که در پاسخ از سؤال درباره معنى شجاعت فرمود: «مُوَافِقَةُ الاَْقْرَانِ وَ الصَّبْرُ عِنْدَ الطَّعَانِ; هماهنگى با اقران و ایستادگى در برابر ضربات دشمن».
قرآن مجید در یک جا مى فرماید: «وَ لاَتُلْقُوا بِاَیْدیِکُمْ اِلَى التَّهْلُکَةِ; با دست خود خویشتن را به هلاکت نیافکنید»!
و در جاى دیگر در وصف مؤمنان راستین مى گوید: «...اَشِدَّاءُ عَلَى الْکُفَّارِ...; آنها در برابر کافران سخت و شدیدند(و ترس و واهمه اى به خود راه نمى دهند)».
از آنچه در بالا گفته شد به خوبى مى توان نتیجه گرفت که شجاعت به عنوان یک فضیلت حدّ وسطى است در میان «تهوّر» و «جبن».
* * *
1- میزان الحکمه، جلد 1، صفحه 370; تحف العقول، کلمات امام مجتبى(علیه السلام) حدیث 1.
2- همان مدرک، جلد 2، صفحه 1412.
3- بقره، 195.
4- فتح، 29.
