در میان صفات نکوهیده و رذایل اخلاقى کمتر صفتى به اندازه «بخل» مشکل آفرین بوده و هست و پیامدهاى سوء داشته و دارد، از جمله این که: گرچه بخیل در حفظ اموال خود مى کوشد ولى بیش از آن، آبروى خود را از دست مى دهد. در این رابطه نیز در روایات اسلامى اشاره هایى شده است که اجمالا در ذیل مطرح مى نماییم:

1 ـ حضرت على (علیه السلام) مى فرمایند: «اَلْبَخیلُ یَسْمَحُ مِنْ عِرْضِهِ بِاَکْثَرِ مِمَّا اَمْسَکَ مِنْ عَرَضِهِ; بخیل بیش از آنچه که از متاع دنیا براى خود نگهدارى مى کند، از عرض و آبروى خود مى بخشد».(1)

2 ـ بخیل زود دوستانش را از دست مى دهد و در زندگى در برابر انبوه مشکلات غریب و تنها مى ماند. امیر مؤمنان على (علیه السلام) در این رابطه مى فرمایند:«لَیسَ لِبَخیل حَبیبٌ; بخیل یار و دوست ندارد!»(2) اگر بخیل زمان کوتاهى دوستانى داشته باشد، «بخل» او سبب ذلّت دوستان و عزّت دشمنانش مى شود. همان گونه که از امام على (علیه السلام) نقل شده است: «اَلبُخْلُ (البَخیلُ) یُذِلُّ مُصاحِبَهُ وَ یُعِزُّ مُجانِبَهُ».(3)

3 ـ «بخیل»، همیشه زحمت مى کشد و ثمره کارش را وارثانش مى برند; در دنیا بر خود سخت مى گیرد و در آخرت نیز گرفتاریش به خاطر اندوختن اموال فراوان، زیاد است. حضرت على (علیه السلام) مى فرمایند:«اَلْبَخیلُ خَازِنٌ لِوَرَثَتِهِ; بخیل خزانه دار ورثه خویش است (وارثانى که گاه یک درهم از اموال او را برایش انفاق نمى کنند).(4)

4 ـ «بخیل» زندگى فقیرانه اى دارد; زیرا، هنگامى که «بخل» انسان شدت مى یابد، نسبت به خویشتن هم بخیل مى شود و آسایش زندگى اش از بین مى رود; زیرا، همیشه در فکر حفظ اموال خویش و افزودن آن است. گاهى نیز گرفتار حالات روانى زشت و سوء ظن هاى شدید نسبت به اطرافیان خود مى شود; مثلا مى پندارد که مردم چشم طمع در اموال او دوخته اند و با حسادت و عداوت به او مى نگرند.

احادیث اسلامى اشارات زیبایى به این مسئله دارد، از جمله در حدیثى، امیرمؤمنان على (علیه السلام) مى فرمایند:«عَجِبْتُ لِشَقِىِّ اَلْبَخیلِ یَتَعَجَّلُ الفَقْرَ اَلّذى مِنْهُ هَرَبَ وَ یَفُوْتُهُ اَلْغِنَى الّذى اِیّاهُ طَلَبَ فَیَعیشُ فی الدُّنیا عَیشَ الفُقَراءِ وَ یُحاسَبُ فی الآخِرَةِ حِسابَ الاَغنیاءِ; از بخیل بدبخت در شگفتم! به سرعت، سوى فقر پیش مى رود که از آن مى گریزد و غنا و بى نیازى را که مى طلبد، از دست مى دهد; در دنیا فقیرانه زندگى مى کند و در آخرت باید حساب اغنیا را بپردازد».(5)

در حدیث دیگرى از رسول خدا (صلى الله علیه وآله) نقل شده است: «اَقَلُّ النّاسِ راحَةً اَلْبَخیلُ; آرامش و آسایش بخیل از تمام مردم کمتر است».(6)

5 ـ «بخل» موجب بدنامى و سوء شهرت و لعن و نفرین مردم مى شود; همان گونه که امیرمؤمنان على (علیه السلام) فرمودند:«بِالْبُخْلِ تَکْثُرُ المَسَبَّةَ; به خاطر بخل، بدگویى و دشنام مردم زیاد مى شود».(7)

6 ـ «بخل» جامع بسیارى از اخلاق رذیله و صفات نکوهیده است و بسیارى از رذایل اخلاقى از آن نشأت مى گیرد; مانند سوء ظن، حسد، ترس، جبن، از دست دادن اخلاص نیت و صفاى باطن و گرفتارى در چنگال قساوت قلب; حضرت على(علیه السلام) در این زمینه مى فرمایند:«اَلنَّظَرُ اِلَى البَخیلِ یُقْسِىَ الْقَلْبَ».(8)

حدیث پر معناى دیگرى از همان بزرگوار نقل شده است: «اَلْبُخْلُ جَامِعٌ لِمَساوِى العُیوبِ وَ هُوَ زِمامٌ یُقادُ بِهِ اِلَى کُلِّ سُوء; بخل جامع تمام عیبها و زمامى است که انسان را به هر بدى مى کشد».(9)

1- شرح فارسى غررالحکم، جلد 2، صفحه 130، حدیث 2084.

2- همان مدرک، جلد 5، صفحه 78.

3- همان مدرک، جلد 1، صفحه 370، حدیث 1409.

4- همان مدرک، جلد 1، صفحه 127، حدیث 464.

5- شرح فارسى غررالحکم، جلد 4، صفحه 346، حدیث 6280.

6- بحارالانوار، جلد 70، صفحه 300.

7- شرح فارسى غررالحکم، جلد 3، صفحه 200، حدیث4195.

8- بحارالانوار، جلد 75، صفحه 53.

9- بحارالانوار، جلد 70، صفحه 307.