این صفت رذیله مانند بسیارى از صفات دیگر گاه آشکار و صریح است و گاه مخفى و در حال کمون، به همین دلیل باید از آثارى که بزرگان علم اخلاق و روانکاوان براى آن ذکر کرده اند یا به تجربه دریافته ایم، آن را در مراحل اولیه باید شناخت و پیش از آنکه در وجود انسان ریشه بدواند و مستحکم گردد به درمان آن پرداخت.
از جمله نشانه هایى که براى آن ذکر شده امور زیر است:
1ـ هنگامى که مى شنود نعمتى به دیگرى رسیده است، غمگین و ناراحت مى شود، هر چند آثارى از خود بروز ندهد.
2ـ گاه از این مرحله فراتر مى رود و زبان به غیبت و عیبجویى مى گشاید.
3ـ گاه از این هم فراتر مى رود و به دشمنى و عداوت و کارشکنى برمى خیزد!
4ـ گاه تنها به بى اعتنایى و بى مهرى و یا قطع رابطه از شخصى که مورد حسد او قرار گرفته قناعت مى کند، سعى دارد او را نبیند و سخنى از او نشنود و اگر سخنى درباره او بگویند سعى مى کند با ورود در مطالب دیگر گوینده را از ادامه سخن بازدارد، یا اگر مجبور به بیان مطلبى در باره او شود سعى مى کند صفات برجسته او را پنهان سازد و یا نسبت به آن سکوت کند.
هر یک از این امور مى تواند نشانه اى از بروز رذیله حسد باشد.
در احادیثى که در منابع اهل عصمت(علیهم السلام) براى ما نقل شده است اشارات روشنى به این معنى دیده مى شود، از جمله در کلامى از امیرمؤمنان على(علیه السلام)مى خوانیم: «یَکْفِیکَ مِنَ الْحَاسِدِ اَنَّهُ یَغْتَمُّ فِى وَقْتِ سُرُورِکَ; براى شناخت حسود همین بس که او غمگین شود در حالى که تو شادمان هستى»!
به عکس هنگامى که زیانى به انسان برسد، شخص حسود خوشحال مى شود، همان گونه که در آیه 50 سوره توبه مى خوانیم: «اِنْ تُصِبْکَ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَ اِنْ تُصِبْکَ مُصِیبَةٌ یَقُولُوا قَدْ اَخَذْنَا اَمْرَنَا مِنْ قَبْلُ وَ یَتَوَلَّوا وَ هُمْ فَرِحُونَ; هرگاه نیکى به تو رسد آنها را ناراحت مى کند و اگر مصیبتى به تو رسد مى گویند: ما قبلا پیش بینى چنین مطلبى را مى کردیم و تصمیم لازم را گرفتیم و باز مى گردند در حالى که خوشحالند»!
آیات متعدّد دیگرى نیز اشاره به همین گونه عکس العمل ها از سوى کافران حسود دارد از جمله آیه اى است که در آغاز بحث گذشت که کافران به مواهبى که از سوى خداوند به پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) رسیده بود حسد مىورزیدند.
در روایات اسلامى نیز اشارات مکرّرى به همین مسئله دیده مى شود که حسودان همیشه از زوال نعمت محسود خوشحال مى شوند و از موفّقیّت او ناراحت، از جمله در حدیثى از امیرمؤمنان على(علیه السلام) مى خوانیم: «اَلْحَاسِدُ یَفْرَحُ بِالشُّرُورِ وَ یَغْتَمُّ بِالسُّرُورِ; حسود از شرور و بدى ها خوشحال مى شود و از سرور و خوشحالى دیگران غمگین مى گردد»!
* * *
1- سفینة البحار، مادّه حسد(این احتمال در تفسیر روایت نیز داده شده که این مجازات براى حسود بس که او غمگین مى شود در حالى که تو شادمان هستى).
2- غرر الحکم، 1474.
