در منابع حدیث، روایات زیادى درباره مذمّت کبر و تفسیر حقیقت آن و علاج و آثار آن آمده است، که نقل همه آنها در این مختصر نمى گنجد، ولى از آنها گلچینى در هر قسمت کرده، در ذیل از نظر خوانندگان عزیز این بحث مى گذرانیم:
1ـ در حدیثى از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم: «اِیَّاکُمْ وَ الْکِبْرَ فَاِنَّ اِبْلِیسَ حَمَلَهُ الْکِبْرُ عَلَى اَنْ لاَیَسْجُدَ لاِدَمَ; از تکبّر بپرهیزید که ابلیس به خاطر تکبّر از سجده کردن بر آدم خوددارى کرد(و براى همیشه مطرود درگاه الهى شد)».
2ـ همین معنى به تعبیر دیگرى در خطبه هاى نهج البلاغه آمده است، در خطبه قاصعه که بخش عظیمى از آن درباره «تکبّر ابلیس» و پیامدهاى آن مى باشد مى خوانیم: «فَاعْتَبِرُوا بِمَا کَانَ مِنْ فِعْلِ اللهِ بِاِبْلِیسَ اِذْ اَحْبَطَ عَمَلَهُ الطَّوِیلَ وَ جَهْدَهُ الْجَهِیدَ... عَنْ کِبْرِ سَاعَة وَاحِدَة فَمَنْ ذَا بَعْدَ اِبْلِیسَ یَسْلَمُ عَلَى اللهِ بِمِثْلِ مَعْصِیَتِهِ; عبرت بگیرید از کارى که خدا با ابلیس کرد; زیرا اعمال طولانى و کوششهاى فراوان او را(در مسیر عبادت و بندگى خدا) به خاطر ساعتى تکبّر نابود ساخت، چگونه ممکن است کسى بعد از ابلیس همان گناه را مرتکب شود، ولى سالم بماند»؟!
تعبیرات کوبنده فوق به خوبى نشان مى دهد که تکبّر و خودخواهى حتّى در لحظات کوتاه چه پیامدهاى خطرناکى را دارد و چگونه همچون آتش سوزان مى تواند حاصل یک عمر طولانى اعمال صالحه را بسوزاند و خاکستر کند و شقاوت ابدى و عذاب جاویدان را نصیب صاحبش سازد.
3ـ در حدیث دیگرى از همان حضرت(علیه السلام) مى خوانیم: «اِحْذَرِ الْکِبْرَ فَاِنّهُ رَأْسُ الطُّغْیَانِ وَ مَعْصِیَةِ الرَّحْمَنِ; از تکبّر بپرهیزید که سرآغاز طغیانها و معصیت و نافرمانى خداوند رحمان است»!
حدیث بالا این واقعیّت را روشن مى سازد که سرچشمه بسیارى از گناهان مسئله کبر و خود برتربینى است.
4ـ در حدیث دیگرى از امام باقر(علیه السلام) مى خوانیم: «مَا دَخَلَ قَلْبَ امْرِء شَىْءٌ مِنَ الْکِبْرِ اِلاّ نَقَصَ مِنْ عَقْلِهِ مِثْلُ مَا دَخَلَهُ مِنْ ذَلِکَ! قَلَّ ذَلِکَ اَوْ کَثُرَ; در قلب هیچ انسانى چیزى از کبر وارد نمى شود مگر اینکه به همان اندازه از عقلش کاسته خواهد شد، کم باشد یا زیاد»!
5 ـ در اصول کافى از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است که فرمود: «اُصُولُ الْکُفْرِ ثَلاَثَةٌ، اَلْحِرْصُ وَ الاِْسْتِکْبَارُ وَ الْحَسَدُ، فَاَمَّا الْحِرْصُ فَاِنَّ آدَمَ حِینَ نُهِىَ عَنِ الشَّجَرَةِ حَمَلَهُ الْحِرْصُ عَلَى اَنْ اَکَلَ مِنْهَا، وَاَمَّا الاِْسْتِکْبَارُ فَاِبْلِیسُ حَیْثُ اُمِرَ بِالسُّجُودِ لاِدَمَ فَاَبَى، وَاَمَّا الْحَسَدُ فَاِبْنَا آدَمَ، حَیْثُ قَتَلَ اَحَدُهُمَا صَاحِبَهُ; ریشه هاى کفر(منظور از کفر در اینجا عصیان و نافرمانى خدا به معنى اعم است) سه چیز مى باشد: حرص، و تکبّر و حسد.
امّا «حرص» به خاطر آن است که هنگامى که آدم از خوردن شجره ممنوعه نهى شد، حرص او را وادار کرد که از آن بخورد و امّا استکبار، نمونه آن ابلیس بود که مأمور به سجده براى آدم شد، ولى او سرپیچى کرد، امّا حسد، در مورد فرزند آدم ظاهر گشت و سبب شد که یکى دیگرى را به قتل برساند».
بنابراین نخستین گناهان در روى زمین از این سه نشأت گرفت.
6 ـ در حدیث دیگرى از امام باقر و امام صادق(علیهما السلام) چنین آمده است: «لاَیَدْخُلُ الْجَنَّةَ مَنْ فِى قَلْبِهِ مِثْقَالَ حَبَّة مِنْ خَرْدَل مِنْ کِبْر; کسى که در قلبش به اندازه سنگینى دانه خردلى از کبر باشد هرگز داخل بهشت نخواهد شد»!
7ـ در حدیث دیگرى از امیرمؤمنان على(علیه السلام) مى خوانیم: «اَقْبَحُ الْخُلْقِ التَّکَبُّرُ; زشت ترین اخلاق(بد) تکبّر است»!
* * *
با اینکه احادیث در کتب اسلامى در این زمینه بسیار فراوان است، ولى همین چند حدیث که ذکر شد به قدر کافى گویاست و زشتى فوق العاده این صفت رذیله را روشن مى سازد.
در این احادیث کبر سرچشمه گناهان دیگر و نقصان عقل و بر باد رفتن سرمایه هاى سعادت و زشت ترین رذایل اخلاقى و سبب محروم شدن از ورود در بهشت شمرده شده است. که هر یک از این امور به تنهایى مى تواند عامل مؤثّر بازدارنده اى بوده باشد و نشان دهد که تا چه حد این صفت مذموم در انحطاط مقام انسانى و مقام مؤمن مؤثّر است.
1- کنزالعمّال، حدیث 7734.
2- نهج البلاغه، خطبه 192(خطبه قاصعه).
3- غررالحکم، حدیث 2609.
4- بحارالانوار، جلد 75، صفحه 186.
5- اصول کافى، جلد 2، صفحه 289، حدیث 1.
6- اصول کافى، جلد 2، صفحه 310.
7- غررالحکم، حدیث 2898.
