علماى اخلاق تکبّر را به سه بخش تقسیم کرده اند:
تکبّر در برابر خدا!
تکبّر در برابر پیامبران.
تکبّر در مقابل خلق خدا.
منظور از تکبّر در برابر خداوند که بدترین نوع تکبّر است و از نهایت جهل و نادانى سرچشمه مى گیرد، این است که انسان ضعیف ادّعاى الوهیّت کند، نه تنها خود را بنده خدا نداند بلکه سعى کند مردم را به بندگى خود دعوت نماید، یا همچون فرعون «...اَنَا رَبُّکُمُ الاَْعْلَى; من پروردگار برتر شما هستم!» بگوید و یا از «...مَا عَلِمْتُ لَکُمْ مِنْ اِله غَیْری...; من خدایى جز خودم براى شما سراغ ندارم» دم بزند.
بسیار بعید به نظر مى رسد که افرادى همچون «فرعون» که سالها بر کشور پهناور مصر حکومت مى کرد آنقدر کم عقل و بى هوش باشد که خود را واقعاً «ربّ اعلى» و تنها معبود بزرگ در جهان هستى بداند. بلکه بیشتر به نظر مى رسد که او و افرادى امثال او براى تحمیق توده هاى ساده لوح این گونه ادّعاها را مى کردند تا پایه هاى حکومت خود را از طریق ادّعاى الوهیّت محکم سازند.
شکل دیگرى از تکبّر در برابر خدا، تکبّر ابلیس و پیروان اوست که از اطاعت خداوند سر باز زدند و تشخیص خود را برتر شمردند و به حکمت پروردگار خرده گرفتند و گفتند: چرا ابلیس که از آتش آفریده شده است در برابر یک موجود خاکى سجده کند؟ و گفت: «...لَمْ اَکُنْ لاَِسْجُدَ لِبَشَر خَلَقْتَهُ مِنْ صَلْصَال مِنْ حَمَاء مَسْنُون; من هرگز براى بشرى که از گل خشکیده اى، که از گل بدبویى گرفته شده است آفریده اى، سجده نخواهم کرد»، «... قَالَ اَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِى مِنْ نَار وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِین;... من از او بهترم! مرا از آتش آفریده اى و او را از گل»!
آرى گاه حجاب ضخیم کبر و غرور چنان جلو چشم عقل و هوش انسان را مى گیرد که موجود ضعیفى، خود را آگاه تر از حکیم على الاطلاق مى پندارد.
قسم دوّم تکبّر، تکبّر در برابر انبیا و پیامبران است که در میان امّتهاى پیشین بسیار دیده شده است، گروهى از مستکبران در این امّتها، از اطاعت پیامبران الهى سر باز مى زدند و از روى کبر و غرور همچون فرعونیان مى گفتند: «...اَنُؤْمِنُ لِبَشَرَیْنِ مِثْلِنَا...; آیا ما به دو انسان که همانند خودمان هستند(یعنى موسى و برادرش هارون) ایمان بیاوریم»؟
و گاه همانند قوم نوح به یکدیگر مى گفتند: «وَ لَئِنْ اَطَعْتُمْ بَشَراً مِثْلَکُمْ اِنَّکُمْ اِذاً لَخَاسِرُونَ; و اگر از بشرى همانند خودتان اطاعت کنید به یقین زیانکارید».
و گاه به بهانه جویى هاى کودکانه مى پرداختند و از سر لجاجت مى گفتند: «چرا فرشتگان بر ما نازل نمى شوند؟ چرا ما خدا را نمى بینیم؟; وَ قَالَ الَّذِینَ لاَیَرْجُونَ لِقَائَنَا لَوْ لاَاُنْزِلَ عَلَیْنَا الْمَلاَئِکَةُ اَوْ نَرى رَبَّنَا».
قرآن در ادامه این آیه مى گوید: «لَقَدِ اسْتَکْبَرُوا فِى اَنْفُسِهِمْ وَ عَتَوْا عُتُوّاً کَبِیراً; آنها درباره خود تکبّر ورزیدند و طغیان کردند».
قسم سوّم، تکبّر در برابر بندگان خداست به گونه اى که خود را بزرگ بشمرد و دیگران را کوچک و خوار و بى مقدار، زیر بار هیچ کس نرود، خود را از همه برتر ببیند و حقّ هیچ صاحب حقّى را محترم نشمرد و دائماً منتظر باشد که دیگران براى او عظمت قائل شوند.
این نوع از کبر نمونه هاى فراوانى دارد که نیاز به شرح آن نیست، و گاه به حدّ اعلا مى رسد و به تکبّر در برابر پیامبران و خداوند منتهى مى گردد.
آرى آتش کبر و غرور، نخست از تکبّر در برابر بندگان خدا سر مى زند، سپس به استکبار در برابر انبیا و رسولان پروردگار مى رسد و سرانجام به تکبّر در برابر ذات پاک خداوندگار مى انجامد!
* * *
1- نازعات، 24.
2- قصص، 38.
3- حجر، 33.
4- اعراف، 12.
5- مؤمنون، 47.
6- همان سوره، 34.
7- فرقان، 21.
