«بخل» مانند تمام صفات رذیله، داراى درجاتى است. بعضى از مراحل آن به قدرى ضعیف است که ممکن است از دید بسیارى از افراد، مخفى بماند و بعضى از مراحل آن به قدرى آشکار است که هر کس، حتى کودکان نیز آن را درک مى کنند.

بعضى نسبت به اموال خود بخیلند; یعنى حاضر نیستند کمترین بهره اى به دیگران برسانند. بعضى از آن هم فراتر رفته، نسبت به اموال مردم بخیلند; یعنى اگر ببینند کسى به دیگرى احسان قابل ملاحظه اى مى کند، ناراحت مى شوند. بعضى از آن نیز فراتر رفته، هرگاه ببینند افراد اموالشان را براى خودشان به طور گسترده مصرف مى کنند، ناراحت مى شوند و این بدترین و عجیبترین نوع بخل است.

از سوى دیگر، بعضى در امور مادى بخیلند و بعضى در امور معنوى; مانند کسى که نسبت به علم و دانش دیگران «بخل» مىورزد. بعضى در موضوعات مهم بخیلند; مانند بخشیدن اموال زیاد، در حالى که بعضى در کوچکترین مسائل «بخل» مىورزند، مانند سلام کردن! بعضى در انجام انفاقهاى مستحب «بخل» نشان مى دهند; در حالى که بعضى در واجبات، مانند اداى خمس و زکات «بخل» مىورزند.

گروهى بخل خود را بدون پوشش و توجیه نشان مى دهند; در حالى که گروه دیگر، پوششهاى ظاهرى براى آن درست مى کنند; مانند جلوگیرى از اسراف، تأمین مخارج فرزندان، دورى از ریا و تظاهر و شک و تردید در استحقاق مستحقّین و مانند اینها.

بنابر این «بخل» شاخه هاى متعدد و اشکال گوناگون دارد که مؤمنان متقى باید مراقب همه آنها باشند و با آن در تمام اشکالش مبارزه کنند تا به حریم قرب پروردگار راه یابند.

در روایات اسلامى اشاره هاى لطیفى به اشکال و شاخه هاى «بخل» شده است از جمله:

1 ـ امام امیرالمؤمنین على (علیه السلام) مى فرمایند: «اَلْبُخْلُ بِاِخْراجِ مَا افْتَرَضَهُ اللّهُ سُبْحَانَهُ مِنَ الاَمْوَالِ اَقْبَحُ البُخلِ; بخل در مورد پرداختن آنچه را که خدا بر انسان از اموال واجب کرده است، زشتترین نوع آن است ».(1)

2 ـ در حدیث دیگرى نقل شده است: (روزى) حضرت على (علیه السلام) مقدار قابل ملاحظه اى خرما براى کسى فرستاد. یکى از حاضران عرض کرد: به خداوند سوگند! آن شخص چیزى از شما مطالبه نکرده و کافى بود که یک پنجم آن را برایش ارسال مى کردید. امام(علیه السلام) فرمودند: «خداوند افرادى مانند تو را در میان مؤمنان زیاد نکند! من بخشش مى کنم، تو بخل مىورزى».(2)

3 ـ در حدیثى از رسول خدا (صلى الله علیه وآله) آمده است: «اِنَّ اَبْخَلَ النّاسِ مَنْ بَخِلَ بِالسَّلامِ; بخیل ترین مردم کسى است که حتّى در سلام کردن بخل مىورزد!».(3)

4 ـ حدیث دیگرى از همان حضرت(صلى الله علیه وآله) نقل شده است: «اَلْبَخیلُ حَقّاً مَنْ ذُکِرْتُ عِنْدَهُ فَلَمْ یُصَلِّ عَلَىَّ; بخیل ترین اشخاص کسى است که نزد او اسم من برده شود و او صلوات نفرستد».(4)

5 ـ از برخى روایات استفاده مى شود که بعضى از مراحل «بخل» را تحت عنوان «لئیم» بودن، ذکر کرده اند که درجه شدید «بخل» است. رسول خدا(صلى الله علیه وآله)مى فرمایند:«اَلرِّجَالُ اَرْبَعَةٌ سَخىٌ وَ کَریمٌ وَ بَخیلٌ وَ لَئیمٌ، فَالسَّخىُ اَلذّی یَأْکُلُ وَ یُعْطِىَ وَ الکَریمُ الّذى لایَأْکُلُ وَ یُعطِىُ وَ البَخیلُ الّذى یَأکُلُ و لایُعطِىُ وَ اللّئیمُ الّذى لایَأکُلُ و لایُعطِىُ; افراد چهار دسته هستند: بعضى سخى هستند و بعضى کریم و بعضى بخیل و بعضى لئیم; سخى کسى است که از اموالش هم خود استفاده مى کند و هم به دیگران مى بخشد و کریم کسى است که خودش نمى خورد و به دیگران مى بخشد و بخیل کسى است که (فقط) خودش مصرف مى کند و به دیگران نمى بخشد و لئیم کسى است که نه خودش مى خورد و نه به دیگران مى بخشد».(5)

* * *

1- غررالحکم، حدیث 2038.

2- وسایل الشیعه، جلد 6، صفحه 318 (با کمى تلخیص).

3- بحارالانوار، جلد 73، صفحه 4.

4- بحار جلد 70، صفحه 306.

5- بحارالانوار، جلد 68، صفحه 356.