بارها گفته ایم حبّ دنیا در این بحث ها چیزى مساوى دنیاپرستى است نه بهره گیرى معقول از مواهب مادّى در طریق وصول به معنویّت که اگر چنین باشد حبّ دنیا نیست، بلکه حبّ آخرت است و به تعبیر دیگر بسیارى از برنامه هاى معنوى بدون امکانات مادّى میسّر نیست و در واقع امکانات مادّى از قبیل مقدّمه واجب است که انسان اگر آن را به نیّت مقدّمه واجب بجا آورد نه تنها عیبى ندارد بلکه مشمول ثواب الهى نیز مى شود.
به همین دلیل در آیات فراوانى از قرآن مجید تعبیرات مثبتى درباره مواهب دنیا دیده مى شود:
1ـ از جمله در آیه وصیّت، از مال دنیا تعبیر به «خیر»(خیر مطلق) شده است، مى فرماید: «کُتِبَ عَلَیْکُمْ اِذَا حَضَرَ اَحَدَکُمُ الْمَوْتُ إنْ تَرَکَ خَیْراً الْوَصِیَّةُ لِلْوَالِدَیْنِ وَ الاَْقْرَبِینَ بِالْمَعْرُوفِ...; بر شما نوشته شده: هنگامى که یکى از شما مرگش فرارسد، اگر «خیرى»(مالى و ثروتى) از خود به جاى گذارده براى پدر و مادر و نزدیکانش به طور شایسته وصیّت کند!».
2ـ در جاى دیگر از آن تعبیر به «برکات آسمان و زمین» نموده که درهاى آن به روى پرهیزکاران گشوده مى شود: «وَ لَوْ اَنَّ اَهْلَ الْقُرى آمَنُوا وَ اتَّقَوا لَفَتَحْنَا عَلَیْهِمْ بَرَکَات مِنَ السَّمَاءِ وَ الاَْرْضِ...; اگر اهل شهر و آبادیها ایمان مى آوردند و تقوا پیشه مى کردند برکات آسمان و زمین را بر آنها مى گشودیم».
3ـ در جاى دیگر از مال و ثروت تعبیر به «فَضْلِ الله» شده است، در سوره جمعه مى خوانیم: «فَاِذَا قُضِیَتِ الصَّلَوةُ فَانْتَشِرُوا فِى الاَْرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللهِ...; هنگامى که نماز(جمعه) پایان گرفت(ممنوع بودن معامله پایان مى یابد و شما آزادید) در زمین پراکنده شوید و از فضل الهى بهره بگیرید».
4ـ در جاى دیگر افزایش منابع مالى را به عنوان «پاداشى در برابر توبه از گناه و روى آوردن به سوى خدا» مى شمرد، چنانکه در داستان نوح(علیه السلام) مى خوانیم: «یُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَیْکُمْ مِدْرَاراً * وَ یُمْدِدْکُمْ بِاَمْوَال وَ بَنِینَ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ جَنَّات وَ یَجْعَلْ لَکُمْ اَنْهَاراً; من به آنها(مشرکان) گفتم از پروردگار خویش آمرزش بطلبید که او بسیار آمرزنده است ـ تا بارانهاى پر برکت آسمان را پى در پى بر شما فرستد ـ و شما را با اموال و فرزندان فراوان(نیروى مالى و انسانى) امداد و یارى کند و باغهاى سرسبز و نهرهاى جارى در اختیار شما قرار دهد».
در جاى دیگر منابع مالى را وسیله قوام زندگى شمرده و تأکید مى کند آن را به دست افراد بى کفایت و نادان قرار ندهید و از آن به خوبى نگهدارى کنید: «وَ لاَتُؤْتُوا السُّفَهَاءَ اَمْوَالَکُمُ الَّتِى جَعَلَ اللهُ لَکُمْ قِیَاماً; اموال خود را که خداوند آن را وسیله قوام زندگى شما قرار داده به دست سفیهان نسپارید»!
5 ـ در جاى دیگر به مجاهدان راه خدا وعده غنایم جنگى مى دهد و آن را پاداش الهى مى شمرد، مى فرماید: «وَعَدَکُمُ اللهُ مَغَانِمَ کَثِیرَةً تَأْخُذُونَهَا فَعَجَّلَ لَکُمْ هَذِهِ...; خداوند به شما غنایم فراوانى وعده داده بود که آنها را به دست مى آورید، این(موهبت) را در اختیار شما قرار داد».
6 ـ در بخش دیگر از آیات از نعمت هاى مادّى دنیا تعبیر به «طیّبات» شده است، در سوره اعراف آیه 32 مى خوانیم: «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللهِ الَّتِى اَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَ الطَّیِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ...; بگو چه کسى زینت هاى الهى را که براى بندگان خود آفریده و روزى هاى پاکیزه را حرام کرده است»؟!
در جاى دیگر مى فرماید: «وَ اذْکُرُوا اِذْ اَنْتُمْ قَلِیلٌ مُسْتَضْعَفُونَ فِى الاَْرْضِ تَخَافُونَ اَنْ یَتَخَطَّفَکُمُ النَّاسُ فَآوَاکُمْ وَ اَیَّدَکُمْ بِنَصْرِهِ وَ رَزَقَکُمْ مِنَ الطَّیِّبَاتِ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ; به خاطر بیاورید هنگامى را که شما گروهى اندک و ضعیف در روى زمین بودید، آنچنان که مى ترسیدید مردم شما را بربایند! ولى او شما را پناه داد و با یارى خود تقویت کرد و از روزى هاى پاکیزه(طیّبات) بهره مند ساخت شاید شکر نعمتش را بجا آورید».
از این تعبیرات پرمعنى و مانند آن که در قرآن وارد شده به خوبى استفاده مى شود که مواهب مادّى دنیا در شرایط معقول، نه تنها نامطلوب و آلوده نیست بلکه پاک و پاکیزه و مایه پاکى و پاکیزگى انسانهاست!
7ـ در بعضى دیگر از آیات، تعبیراتى دیده مى شود که نشان مى دهد امکانات مادّى علاوه بر اینکه فضل الهى است مى تواند سبب قرار گرفتن انسان در زمره صالحان شود، همان گونه که در آیه 75 توبه مى خوانیم: «وَ مِنْهُمْ مَنْ عَاهَدَ اللهَ لَئِنْ آتَانَا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَ لَنَکُونَنَّ مِنَ الصَّالِحِینَ; گروهى از آنها کسانى هستند که با خدا پیمان بسته اند که اگر خداوند ما را از فضل خود روزى دهد قطعاً صدقه خواهیم داد و از صالحان خواهیم بود»!
این آیه مخصوصاً با توجّه به شأن نزولش که درباره یکى از انصار به نام ثعلبة بن حاطب نازل شد که از پیامبر(صلى الله علیه وآله) درخواست کرد دعا کند خدا مال فراوانى به او دهد تا از آن در راه کمک به نیازمندان و رسیدن به مقام صالحان و شاکران بهره گیرد و پیامبر(صلى الله علیه وآله)با روحیّه اى که در او سراغ داشت براى او دعا نکرد و پس از اصرار دعا فرمود، به خوبى نشان مى دهد که امکانات مادّى مى تواند وسیله اى براى سعادت و خوشبختى انسانها و وصول آنان به درجه صالحان و مقرّبان گردد.
* * *
از مجموع عناوین هفتگانه اى که در آیات بالا آمد به خوبى مى توان نتیجه گرفت که نعمت هاى مادّى دنیا ذاتاً مذموم و منفور و زشت و پلید نیستند، بلکه تابع چگونگى بهره گیرى از آنهاست که به آنها این شکل را مى دهد، اگر از آنها به طور صحیح بهره گیرى شود، چهره اى محبوب و مطلوب و زیبا و جالب و پاک و پاکیزه دارد، در غیر این صورت منفورند.
شاهد این سخن روایات متعدّدى است که در کتاب وسائل در باب «اِسْتِحْبَابُ الاِْستِعَانَةِ بِالدُّنْیَا عَلَى الاْخِرَةِ» آمده است.
مرحوم شیخ حرّ عاملى در این باب یازده روایت نقل مى کند که همه آنها شاهد بر این است که مى توان از مواهب مادّى براى سعادت جاویدان بهره گرفت، از جمله در حدیثى از رسول خدا نقل شده که فرمود: «نِعْمَ الْعَوْنُ عَلَى تَقْوَى اللهِ الْغِنَى; بهترین کمک براى به دست آوردن تقواى الهى، غنا و بى نیازى است...».
در حدیث دیگرى در همان باب از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم که فرمود: «غِناً یَحْجُزُکَ عَنِ الظُّلْمِ خَیْرٌ مِنْ فَقْر یَحْمِلُکَ عَلَى الاِْثْمِ; آن غنا و بى نیازى که تو را از ستم در باره دیگران بازدارد، بهتر از فقرى است که تو را وادار به گناه کند»!
و در حدیث دیگرى آمده است که یکى از یاران معروف امام صادق(علیه السلام) نقل مى کند که در حضور آن حضرت بودم که مردى(از روى تأسّف و تأثّر) عرض کرد: «به خدا سوگند ما طالب دنیا هستیم و دوست داریم دنیا عاید ما شود»! امام فرمود: «تُحِبُّ اَنْ تَصْنَعَ بِهَا مَاذَا؟!; تو این دنیا را براى چه مى خواهى؟» عرض کرد: «اَعُودُ بِهَا عَلَى نَفْسِى وَ عِیَالِى، وَ اَصِلُ بِهَا، وَ اَتَصَدَّقُ بِهَا، وَ اَحُجُّ و اَعْتَمِرُ; مى خواهم به وسیله آن زندگى خود و خانواده ام(آبرومندانه) تأمین کنم و با آن صله رحم بجا آورم و براى خدا صدقه بدهم و حج و عمره بجا آورم.» امام فرمود: «لَیْسَ هَذَا طَلَبَ الدُّنْیَا هَذَا طَلَبُ الاْخِرَةِ; این طلب دنیا نیست، این طلب آخرت است»!
این سخن را با کلام امیرمؤمنان على(علیه السلام) در خطبه 209 نهج البلاغه پایان مى بریم: هنگامى که امام با جمعى از یارانش براى عیادت «علاء بن زیاد حارثى» که از شخصیّت هاى معروف بصره و از یاران على(علیه السلام) بود، وارد خانه او شد و خانه وسیع و گسترده او را دید، به او فرمود: «مَا کُنْتَ تَصْنَعُ بِسِعَةِ هَذِهِ الدَّارِ فِى الدُّنْیَا وَ اَنْتَ اِلَیْهَا فِى الاْخِرَةِ کُنْتَ اَحْوَجُ; با این خانه چنین وسیعى در دنیا چه مى کنى؟(و براى چه مى خواهى؟) در حالى که در آخرت به آن نیازمندترى»!
سپس امام(علیه السلام) سخن انتقاد آمیزش را با این جمله تکمیل فرمود: «وَ بَلَى اِنْ شِئْتَ بَلَغْتَ بِهَا الاْخِرَةَ تُقْرِىَ فِیهَا الضَّیْفَ، وَ تَصِلُ فِیهَا الرَّحِمَ، وَ تُطْلِعُ مِنْهَا الْحُقُوقَ مَطَالِعَهَا، فَاِذَا اَنْتَ قَدْ بَلَغْتَ بِهَا الاْخِرَةَ; آرى اگر بخواهى با همین خانه وسیع مى توانى به آخرت برسى(و سراى دیگرت را آباد کنى) از میهمانان در آن پذیرایى کنى و در آن صله رحم بجاى آورى و حقوق واجب آن را ادا کنى، با این حال به وسیله این خانه به آخرت رسیده اى»!
نتیجه اینکه: هرگاه مواهب مادّى دنیا ابزارى براى وصول به آخرت و کمک به نیازمندان و حمایت از ضعفا و ترویج و تحکیم پایه هاى حق و عدالت باشد، چیزى بهتر از آن نیست و اگر در مسیر گناه و حرص و جمع مال بدون ملاحظه حلال و حرام مصرف گردد چیزى بدتر از آن نیست، آرى این گونه دنیاپرستان مجموعه اى از صفات زشت و رذیله را در درون خود گردآورى مى کنند.
یکى از یاران معروف امام علىّ بن موسى الرضا(علیه السلام) به نام محمّد بن اسماعیل بن بزیع مى گوید: از آن حضرت شنیدم مى فرمود: «لاَیَجْتَمِعُ الْمَالُ اِلاّ بِخِصَال خَمْس بِبُخْل شَدِید وَ اَمَل طَوِیل وَ حِرْص غالب وَ قَطِیعَةِ الرَّحِمِ وَ اِیثَارِ الدُّنْیَا عَلَى الاْخِرَةِ; اموال دنیا در یک جا جمع نمى شود، مگر(به کمک) پنج چیز: بخل شدید، آرزوهاى دور و دراز، حرص غالب، قطع رحم و مقدّم داشتن دنیا بر آخرت»!
1- بقره، 180.
2- اعراف، 96.
3- جمعه، 10.
4- نوح، 12 تا 11.
5- نساء، 5.
6- فتح، 20.
7- انفال، 26.
8- جلد 12، صفحه 18 تا 16.
9- وسائل الشیعه، جلد 12، صفحه 16.
10- وسائل الشیعه، جلد 12، صفحه 19، باب استحباب جمع المال من حلال...، حدیث 3.
11- نهج البلاغه، خطبه 209.
12- وسائل الشیعه، جلد 12، صفحه 19، حدیث 4.
