«تواضع» از مادّه «وضع» در اصل به معنى فرونهادن است، این تعبیر در مورد زنان باردار که مولود خود را به دنیا مى آورند به عنوان وضع حمل گفته مى شود و در مورد خسارت و زیان کردن و کمبود تعبیر «وضیعة» به کار مى رود و هنگامى که به عنوان یک صفت اخلاقى گفته مى شود مفهومش این است که انسان خود را پایین تر از آنچه موقعیّت اجتماعى اوست قرار دهد، به عکس تکبّر که مفهومش برترى جویى و قرار دادن خویشتن برتر از موقعیّت فردى و اجتماعى اوست.
بعضى از ارباب لغت «تواضع» را به معنى «تذلّل» تفسیر کرده اند و منظور از تذلّل در اینجا خضوع و فروتنى و تسلیم است.
مرحوم نراقى در «معراج السعاده» در تعریف تواضع مى گوید: «تواضع عبارت است از شکسته نفسى که نگذارد آدمى خود را بالاتر از دیگرى ببیند و لازمه آن کردار و گفتار چندى است که دلالت بر تعظیم دیگران و اکرام ایشان مى کند».
تعبیر به «فروتنى» در فارسى دقیقاً همین معنا را مى رساند و این مسئله از خلال گفتار و رفتار انسانها نمایان مى شود.
در حدیثى از امام علىّ بن موسى الرضا(علیه السلام) مى خوانیم، سؤال کردند: «مَا حَدُّ التَّوَاضُعِ الَّذِى اِذَا فَعَلَهُ الْعَبْدُ کَانَ مُتَوَاضِعاً؟ فَقَالَ: التَّوَاضُعُ دَرَجَاتٌ مِنْهَا اَنْ یَعْرِفَ الْمَرْءُ قَدْرَ نَفْسِهِ فَیُنَزِّلُهَا مَنْزِلَتَهَا بِقَلْب سَلِیم لاَیُحِبُّ اَنْ یَأْتِىَ اِلَى اَحَد اِلاّ مِثْلُ مَا یُؤْتَى اِلَیْهِ، اِنْ رَأىَ سَیِّئَةً دَرَاَهَا بِالْحَسَنَةِ، کَاظِمُ الْغَیْظِ، عَاف عَنِ النَّاسِ، وَ اللهُ یُحِبُّ الُْمحْسِنِینَ; حدّ تواضع که اگر انسان آن را انجام دهد متواضع محسوب مى شود چیست؟ فرمود: تواضع درجات و مراحلى دارد: یکى از مراحل آن این است که انسان قدر و موقعیّت نفس خویش را بداند و در همان جایگاه با قلب سلیم(و پذیرش درونى) جاى دهد، دوست نداشته باشد کارى درباره کسى انجام دهد مگر همانند کارهایى که درباره او انجام مى دهند(همان گونه که انتظار احترام از دیگران دارد باید دیگران را محترم بشمارد و هر کارى را از سوى دیگران دون شأن خود مى شمرد درباره دیگران دون شأن بشمرد.) هرگاه بدى از کسى ببیند آن را با نیکى پاسخ دهد، خشم خود را فروبرد، از گناهان مردم درگذرد و آنها را مورد عفو قرار دهد، خداوند نیکوکاران را دوست دارد».
آنچه در این روایت پرمحتوا آمده، در واقع نشانه هاى تواضع است که از طریق آن مى توان به تعریف تواضع نیز آشنا شد.
در حدیث دیگرى از امام باقر(علیه السلام) مى خوانیم: «اَلتَّوَاضُعُ الرِّضَا بِالَْمجْلِسِ دُونَ شَرَفِهِ وَ اَنْ تُسَلِّمَ عَلَى مَنْ لَقِیتَ وَ اَنْ تَتْرُکَ الْمِرَاءَ وَ اِنْ کُنْتَ مُحِقّاً; تواضع آن است که به کمتر از جایگاه شایسته خود در مجلس قانع باشى و هرگاه کسى را ملاقات کردى در سلام پیشى بگیرى و جرّ و بحث را رها کنى هر چند حق با تو باشد».
حقیقت این است که تعریف تواضع از نشانه هاى آن جدا نیست; چرا که یکى از بهترین راه هاى تعریف یک موضوع، ذکر نشانه هاى گوناگون آن است(دقّت کنید.)
* * *
1- معراج السعاده، صفحه 300.
2- اصول کافى، جلد 2، صفحه 124.
3- بحارالانوار، جلد 75، صفحه 176.
