در منابع شیعه و اهل سنّت احادیث فراوانى در مورد تواضع به چشم مى خورد که بعضى درباره اهمیّت تواضع است و بعضى درباره علامت و آثار متواضعان و یا ثمره تواضع و حد و آداب آن مى باشد.
در اهمیّت تواضع تعبیرات بسیار جالبى در روایات آمده:
1ـ در حدیثى از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم: روزى فرمود: «مَا لِى لاَ اَرى عَلَیْکُمْ حَلاَوَةَ الْعِبَادَةِ؟! قَالُوا وَ مَا حَلاَوَةُ الْعِبَادَةِ؟ قَالَ التَّوَاضُعُ!; چه مى شود که شیرینى عبادت را در شما نمى بینم؟ عرض کردند: شیرینى عبادت چیست؟ فرمود: تواضع است!»
ناگفته پیداست حقیقت عبادت نهایت خضوع در برابر پروردگار است. کسى که شیرینى خضوع و تواضع در برابر خدا را دریابد در برابر خلق خدا نیز متواضع است.
2ـ در حدیث دیگرى از امیرمؤمنان(علیه السلام) آمده است: «عَلَیْکَ بِالتَّوَاضُعِ فَاِنَّهُ مِنْ اَعْظَمِ الْعِبَادَةِ; بر تو باد تواضع که از برترین عبادات است».
3ـ از امام حسن عسکرى(علیه السلام) نقل شده است که فرمود: «اَلتَّوَاضُعُ نِعْمَةٌ لاَیُحْسَدُ عَلَیْهَا; تواضع نعمتى است که سبب حسادت دیگران نمى شود».
معمولا هر نعمتى نصیب انسان مى شود مزاحمت هاى حسودان افزوده مى گردد و گاه این حسادت چنان فضاى زندگى را تنگ مى کند که زندگى بر صاحب نعمت مشکل مى شود، ولى تواضع از این قاعده کلّى مستثنى است، نعمتى است که حسادت حسودان را برنمى انگیزد.
این بحث دامنه دار را با حدیث دیگرى از نبىّ اکرم(صلى الله علیه وآله) پایان مى دهیم:
4ـ «یُبَاهِى اللهُ تَعَالَى الْمَلاَئِکَةَ بِخَمْسَة: بِالُْمجَاهِدِینَ، وَالْفُقَرَاء، وَالَّذِینَ یَتَوَاضَعُونَ لِلّهِ تَعَالَى، وَالْغَنِىِّ الَّذِى یُعْطِى الْفُقَرَاءَ وَ لاَیَمُنُّ عَلَیْهِمْ، و رَجُل یَبْکِى فِى الْخَلْوَةِ مِنْ خَشْیَةِ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ; خداوند به پنج دسته از انسانها به فرشتگان مباهات مى کند: مجاهدان(راه خدا)، فقرا(و نیازمندانى که دین خود را به دنیا نمى فروشند) و آنها که به خاطر خدا تواضع مى کنند و ثروتمندانى که بى منّت به مستمندان کمک مى نمایند و کسى که در خلوت از خوف خدا گریه مى کند!».
در باره ثمرات و آثار مثبت تواضع نیز روایات فراوانى از معصومین به ما رسیده است که چند حدیث پر معنى را در ذیل مى آوریم:
در حدیثى از امام امیرالمؤمنین مى خوانیم: «ثَمَرَةُ التَّوَاضُعِ الَْمحَبَّةُ وَ ثَمَرَةُ الْکِبْرِ الْمَسَبَّةُ!; میوه درخت تواضع محبّت است و میوه(شوم) تکبّر دشنام و ناسزاگویى مردم است!»
در حدیث دیگرى از همان حضرت آمده است: «بِخَفْضِ الْجَنَاحِ تَنْتَظِمُ الاُْمُورَ!; با تواضع و محبّت کارها نظم و سامان مى یابد!».
روشن است که نظم جامعه جز در سایه همکارى و همدلى حاصل نمى شود و همکارى و همدلى مردم در صورتى ممکن است که شخص مدیر نخواهد خود را بر آنها تحمیل کند و یا فخرفروشى کند و خود را برتر از دیگران قلمداد نماید، همیشه مدیرانى موفّق هستند که در عین قاطعیّت متواضع و پر محبّت باشند.
در حدیث دیگرى از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم: «اَلتَّوَاضُعُ لاَیَزِیدُ الْعَبْدَ اِلاّ رَفْعَةً فَتَوَاضَعُوا یَرْفَعْکُمُ اللهُ!; تواضع جز بزرگى بر انسان نمى افزاید پس تواضع کنید تا خداوند شما را بلند مقام سازد!».
گاه چنین تصوّر مى شود که تواضع انسان را کوچک مى کند در حالى که این یک برداشت سطحى و نادرست است، همواره مى بینیم افراد متواضع در جامعه مورد احترام و داراى عظمت و شخصیّت هستند و تواضع بر منزلت آنها مى افزاید.
از احادیث اسلامى استفاده مى شود که تواضع شرط قبولى عبادات و طاعات است، از جمله در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) آمده است: «اَلتَّوَاضُعُ اَصْلُ کُلِّ خَیْر نَفِیس وَ مَرْتَبَةٌ رَفِیعَةٌ... وَ مَنْ تَوَاضَعَ لِلّهِ شَرَّفَهُ اللهُ عَلَى کَثِیر مِنْ عِبَادِهِ... وَ لَیْسَ لِلّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِبَادَةٌ یَقْبَلُهَا وَ یَرْضَیها اِلاّ وَ بَابُهَا التَّوَاضُعُ، وَ لاَیَعْرِفُ مَا فِى مَعْنَى حَقِیقَةِ التَّوَاضُعِ اِلاَّ الْمُقَرَّبُونَ الْمُسْتَقِلِّینَ بِوَحْدَانِیَّتِهِ، قَالَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عِبَادُ الرَّحْمنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَى الاَْرْضِ هَوْناً وَ اِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلاَماً...; تواضع ریشه هر کار نیک و با ارزش است و مقام والایى است... و هر کس براى خدا تواضع کند خداوند او را بر بسیارى از بندگانش شرافت مى بخشد... و هیچ عبادتى براى خدا مورد رضا و قبول نخواهد بود مگر اینکه باب آن تواضع است و حقیقت تواضع را جز مقرّبانى که مستقل در وحدانیّت خداوندند درک نمى کنند، خداوند عزّ و جلّ مى فرماید: بندگان خداوند رحمان کسانى هستند که در زمین با تواضع راه مى روند و هنگامى که جاهلان آنها را(با سخنان نامناسب) خطاب کنند، به آنها سلام مى گویند(و با بى اعتنایى مى گذرند)».
این سخن را با حدیثى که از حضرت مسیح(علیه السلام) نقل شده است پایان مى دهیم. فرمود: «بِالتَّوَاضُعِ تَعْمُرُ الْحِکْمَةَ لاَبِالتَّکَبُّرِ، کَذَلِکَ فِى السَّهْلِ یَنْبُتُ الزَّرْعَ لاَ فِى الْجَبَلِ!; به وسیله تواضع، مزرعه علم و دانش آباد مى شود نه با تکبّر، همان گونه که زراعت در زمین نرم و هموار مى روید نه بر روى کوه!».
کوتاه سخن اینکه: تواضع هم در زندگى علمى و فرهنگى انسان اثر مى گذارد(چرا که افراد متکبّر به خاطر تکبّرشان از رسیدن به حق محجوبند) و هم در زندگى اجتماعى(چرا که افراد متواضع از محبوبیّت فوق العاده اى در اجتماع بهره مى گیرند و همه مردم براى آنها احترام خاصّى قائلند) و هم در رابطه انسان با خدا مؤثّر است چرا که روح عبادت، تواضع و کلید قبولى آن فروتنى است.
* * *
در مورد نشانه هاى تواضع نیز روایات جالبى در منابع اسلامى وارد شده است، در حدیثى از امام على بن ابى طالب(علیه السلام) مى خوانیم: «ثَلاَثٌ هُنَّ رَأْسُ التَّوَاضُعِ: اَنْ یَبْدَءَ بِالسَّلاَمِ مَنْ لَقِیَهُ، وَ یَرْضَى بِالدُّونِ مِنْ شَرَفِ الَْمجْلِسِ، وَ یَکْرَهُ الرِّیَا وَ السُّمْعَةَ; سه چیز است که سرآغاز تواضع است: نخست اینکه انسان هر کس را ببیند ابتدا به او سلام کند و در پایین مجلس بنشیند و تظاهر و ریا و سمعه را ناخوش دارد».
در بعضى از روایات نشانه هاى دیگرى نیز بر آن افزوده شده است، از جمله: ترک «مراء» و «جدال» یعنى انسان به خاطر برترى جویى با دیگرى بحث نکند و دیگر عدم علاقه به اینکه مردم او را بستایند.
* * *
1- تنبیه الخواطر(مطابق نقل میزان الحکمه، جلد 4، حدیث 21825); محجّة البیضاء، جلد 6، صفحه 222.
2- بحارالانوار، جلد 72، صفحه 119، حدیث 5.
3- تحف العقول، صفحه 363.
4- مکارم الاخلاق، صفحه 51.
5- غررالحکم، حدیث 4614 ـ 4613.
6- غررالحکم، حدیث 4302.
7- کنزالعمّال، 5719.
8- بحارالانوار، جلد 72، صفحه 121.
9- همان مدرک، جلد 2، صفحه 62.
10- کنزالعمّال، حدیث 8506.
11- اصول کافى، جلد 2، صفحه 122، حدیث 6.
