بزرگان علم اخلاق در تفسیر «حسد» چنین گفته اند: «حسد» که در فارسى از آن تعبیر به «رشک» مى شود به معنى «آرزوى زوال نعمت از دیگران است، خواه آن نعمت به حسود برسد یا نرسد» بنابراین کار حسود یا ویرانگرى است، یا آرزوى ویران شدن بنیان نعمتهایى است که خداوند به دیگران داده است، خواه آن سرمایه و نعمت به او منتقل شود یا نه!
بنابراین بدترین نوع حسد آن است که انسان نه فقط آرزوى زوال نعمت دیگران داشته باشد بلکه در مسیر آن گام بردارد، خواه از طریق ایجاد سوء ظنّ و بدبینى نسبت به محسود» یعنى کسى که مورد حسد واقع شده است باشد یا از طریق ایجاد مانع در کار او و این نوع حسد حاکى از خباثت شدید درونى حسودان است.
مرحله ساده تر آن است که هدفش به چنگ آوردن آن نعمت است از طریق سلب کردن آن از دیگران گر چه این هم از رذایل و صفات زشت است، ولى به شدّت نوع قبل نیست.
باز مرحله پایین تر آن است که تنها آرزوى سلب نعمت از دیگرى کند بى آنکه کمترین سخنى بگوید و کوچکترین گامى در این راه بردارد.
این حالت هرگاه بى اختیار براى انسان پیدا شود ـ که گفته اند براى بسیارى پیدا مى شود ـ گناهى بر او نیست، ولى اگر در اختیار انسان باشد به طورى که از طریق مقدّماتى حاصل شود و با مقدّماتى از میان برود، بى شک آن هم جزء رذایل اخلاقى است، ولى اینکه گناه دارد یا نه قابل تأمّل است و این تأمّل از آنجا ناشى مى شود که آیا صفات زشت درونى هر چند اختیارى باشد مادام که در عمل انسان ظاهر نشود حرام است یا تنها یک انحطاط اخلاقى محسوب مى شود؟
به هر حال نقطه مقابل حسد «غبطه» است و آن این است که انسان آرزو کند که نعمتى همانند دیگران یا بیشتر از آنها داشته باشد، بى آنکه آرزوى زوال نعمت کسى را داشته باشد.
ولى بعضى معتقدند که «غبطه» نیز نوعى حسد است و حتّى حدیثى از رسول خدا(صلى الله علیه وآله)به عنوان شاهد نقل کرده اند.
امّا روشن است که این سخن در صورتى است که حسد را به معنى وسیعى تفسیر کنیم که مقایسه نعمت هاى خویش با دیگران را شامل شود که در واقع یک نزاع لفظى است و معروف همان است که در بالا گفته شد.
به هر حال حسد صفتى است مذموم و نکوهیده در حالى که «غبطه» نه تنها مذموم نیست بلکه پسندیده و مایه ترقّى و پیشرفت است همان گونه که «طریحى» در «مجمع البحرین» مادّه حسد آورده است.
در حدیثى از امام صادق(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم: «اِنَّ الْمُؤْمِنَ یَغْبُطُ وَ لاَیَحْسُدُ، وَ الْمُنَافِقُ یَحْسُدُ وَ لاَیَغْبُطُ; مؤمن غبطه مى خورد، ولى حسد نمىورزد، امّا منافق حسد مىورزد و غبطه نمى خورد».
* * *
1- به لسان العرب و التحقیق فى کلمات القرآن الحکیم مراجعه شود.
2- اصول کافى، جلد 2، صفحه 307، حدیث 7.
